Αλέξης Δημαράς (1932-2012)

Ο ιστορικός και πολιτικός της εκπαίδευσης

Κώστας Θεριανός - Μαριάνθη Μπέλλα

Ο Αλέξης Κ. Δημαράς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1932 και πέθανε το Σάββατο 16 Ιουνίου 2012. Άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης καθώς είναι ο πρώτος που επιμελήθηκε και εξέδωσε μια συλλογή τεκμηρίων για την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Πρόκειται για το δίτομο έργο Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, το οποίο κυκλοφόρησε το 1973-1974 και 40 χρόνια μετά την έκδοσή του παραμένει αναπόσπαστο στοιχείο κάθε ιστορικής προσέγγισης της ελληνικής εκπαίδευσης. Με άλλα λόγια, δεν είναι δυνατόν να μελετήσει κάποιος την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης χωρίς να έχει ως αφετηριακό σημείο αναφοράς τη δίτομη ανθολογία του Αλέξη Δημαρά.

H πνευματική συγκρότηση του Αλέξη Δημαρά προσδιορίστηκε από την πολιτισμική παράδοση της οικογένειάς του. Ο πατέρας του Κων/νος Θ. Δημαράς (1904-1992) ήταν κριτικός και ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας και ο πρώτος και σημαντικότερος μελετητής του νεοελληνικού διαφωτισμού. Σημείο αναφοράς παραμένει ακόμη και σήμερα η μελέτη του για τον νεοελληνικό διαφωτισμό (Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής 1977), ενώ έργο της ζωής του θεωρείται η Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας (πρώτη έκδοση 1948). Η γιαγιά του Αλέξη, Σμαράγδα Δημαρά, φοίτησε στην Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή του Δημήτρη Γληνού, ήταν μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου και συμμετείχε ενεργά στο φεμινιστικό κίνημα καθώς ήταν στέλεχος της «Ενώσεως των Ελληνίδων» και του «Εθνικού Συμβουλίου των Ελληνίδων Γυναικών»[1]. Μέσα σε αυτό το πνευματικό οικογενειακό περιβάλλον μεγάλωσε ο Αλέξης Δημαράς. Σε ένα σπίτι όπου, σύμφωνα με την εύστοχη επισήμανση του Χάρη Αθανασιάδη, «μπαινόβγαιναν οι πλέον διακεκριμένοι εκπρόσωποι της γενιάς του τριάντα»[2]. Σε ένα σπίτι που ήταν πολιτικά τοποθετημένο στην πλευρά του προοδευτικού αστισμού και λογοτεχνικά στρατευμένο στο κίνημα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Φοίτησε στο Κολλέγιο Αθηνών (1943-48) και ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο 10^ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών στους Αμπελοκήπους (1948-50), στο οποίο μετεγγράφηκε κατόπιν σύστασης του Ευάγγελου Παπανούτσου.

Στη συνέχεια, σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1951-58) ακολουθώντας την κατεύθυνση της Ιστορίας–Αρχαιολογίας. Ο λόγος για τον οποίο επέλεξε την κατεύθυνση αυτή φαίνεται να ήταν η απόρριψη της άλλης κατεύθυνσης, της Φιλολογίας–Φιλοσοφίας, λόγω του πολύ συντηρητικού χαρακτήρα της. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το πολιτικό κλίμα της δεκαετίας του ’50 κατά την οποία ο Δημαράς ήταν φοιτητής. Το 1949 είχε τελειώσει ο εμφύλιος πόλεμος με την συντριπτική ήττα της αριστεράς η οποία βρισκόταν υπό διωγμό. Το 1952 εκτελέστηκαν οι Μπελογιάννης, Μπάτσης, Αργυριάδης και Καλούμενος. Σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία είχε εξαπλωθεί ένα γενικευμένο αίσθημα φόβου λόγω των διώξεων και της πολιτικής τρομοκράτησης των αντιφρονούντων. Στις πανεπιστημιακές σχολές κυριαρχούσαν οι «εκοφίτες» και τα μέλη των χριστιανικών οργανώσεων. Οι ελάχιστοι αριστεροί προσπαθούσαν να περάσουν απαρατήρητοι ενώ υπήρχαν και ορισμένοι εκπρόσωποι του προοδευτικού αστισμού με τους οποίους συμπορευόταν ιδεολογικά ο Δημαράς[3]. Μετά τις σπουδές του ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως μάχιμος εκπαιδευτικός στη Σχολή Μωραΐτη.

Το 1967 ο Δημαράς έλαβε υποτροφία από το Βρετανικό Συμβούλιο και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Institute of Education του Πανεπιστημίου του Λονδίνου όπου μυήθηκε στη συστηματική ιστορική έρευνα. Την εποχή που σπούδαζε ο Δημαράς (1967-1972), το Institute of Education ήταν θύλακας κυοφορίας σημαντικής παραγωγής στην κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, καθώς σε αυτό εκπονούσαν τις ερευνητικές τους εργασίες και δίδασκαν σημαντικές μορφές της παιδαγωγικής και της κοινωνιολογίας όπως οι Michael Young και Basil Bernstein. Ο Δημαράς ήταν ένας από τους ελάχιστους Έλληνες εκπαιδευτικούς που είχαν την τύχη να σπουδάσουν, την συγκεκριμένη εποχή, σε έναν τέτοιο δημιουργικό και καινοτόμο επιστημονικό περίγυρο. Μετά την ολοκλήρωση του μεταπτυχιακού του συνέχισε με την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής υπό την εποπτεία του ιστορικού Richard Clogg (ο οποίος είναι γνωστός στην Ελλάδα από το βιβλίο του Σύντομη Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας). Η υποτροφία του Δημαρά περιλάμβανε και εργασία σε σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Λονδίνο. Ας μας επιτραπεί να υποθέσουμε ότι αυτή η εμπειρία επηρέασε σημαντικά τη σκέψη και την τοποθέτηση του Δημαρά για την εκπαίδευση. Το αγγλικό εκπαιδευτικό σύστημα, την περίοδο εκείνη, ήταν οργανωμένο και λειτουργούσε με εντελώς διαφορετικό τρόπο από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Βασικό χαρακτηριστικό του συστήματος ήταν η αποκέντρωση σε όλα τα επίπεδα. Τα σχολεία υπάγονταν στους Δήμους, οι οποίοι τα διοικούσαν μέσω των Local Education Authorities (LEA). Οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία δεν δίδασκαν χρησιμοποιώντας το ίδιο σχολικό εγχειρίδιο που διένειμε το κράτος, αλλά είχαν την ελευθερία να συγκροτήσουν το δικό τους διδακτικό υλικό με βάση τις ανάγκες των μαθητών τους. Βέβαια, πρέπει να σημειώσουμε ότι η ιδέα της αποκέντρωσης και της ελευθερίας του εκπαιδευτικού κακοποιήθηκαν και διαστρεβλώθηκαν από τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που ακολούθησαν, με επίκεντρο την μεταρρύθμιση της Μ. Θάτσερ, που έγινε όμως αρκετά χρόνια αργότερα.     

Το 1972, μετά την ολοκλήρωση της διατριβής του επέστρεψε στην Ελλάδα. Την ίδια χρονιά επιμελήθηκε με εισαγωγή και σχόλια την επανέκδοση του αναγνωστικού βιβλίου Το Αλφαβητάριο με τον ήλιο (εκδ. Εστία). Πρόκειται για ένα σχολικό βιβλίο ορόσημο που γράφτηκε από συντακτική επιτροπή αποτελούμενη από τους Ανδρέαδη, Δελμούζο, Νιρβάνα, Παπαντωνίου, Τριανταφυλλίδη και εικονογραφήθηκε από τον Μαλέα, το οποίο συνόψιζε το πνεύμα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Το βιβλίο γράφτηκε στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης του 1917 και αποσύρθηκε μαζί με άλλα σχολικά βιβλία από την αντιμεταρρύθμιση του 1920. Η επανέκδοση αυτού του βιβλίου είχε μια συμβολική αξία για τον Αλέξη Δημαρά, καθώς σηματοδοτούσε το αδιάκοπο ιστορικό νήμα που τον συνέδεε ως εκπαιδευτικό και διανοούμενο με το κίνημα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Μη λησμονούμε ότι το 1972 η Ελλάδα βρισκόταν στον γύψο της χούντας των συνταγματαρχών, η οποία με τον ν. 129/1967 είχε επαναφέρει την καθαρεύουσα σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες.    

Δύο χρόνια αργότερα (1973-74) κυκλοφόρησε Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (εκδόσεις Ερμής). Η μελέτη αυτή φαίνεται να συμπυκνώνει δύο στοιχεία με τα οποία ο Δημαράς προσεγγίζει την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης:

• την επιστημονική εμπειρία να εργάζεται ως ιστορικός πάνω σε συγκεκριμένα τεκμήρια και να ερμηνεύει τα εκπαιδευτικά φαινόμενα  συσχετίζοντάς τα με τα παράλληλα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά γεγονότα και την περιρρέουσα ιδεολογική ατμόσφαιρα. Την εμπειρία αυτή απέκτησε κατά την διάρκεια των σπουδών του στην Αγγλία, όπου αυτός ήταν ο κυρίαρχος τρόπος εργασίας.
• την εκπαιδευτική του εμπειρία από το αποκεντρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα της Αγγλίας.

 Όπως επισήμανε η Άννα Φραγκουδάκη λίγο μετά την έκδοση της Μεταρρύθμισης: «η έκδοση αυτή αποτελεί πολύτιμη συμβολή, που ανοίγει το δρόμο για την επιμέρους επιστημονική έρευνα και ανάλυση όλων των προβλημάτων των σχετικών με το σχολείο, την παιδαγωγική, τη μεταρρύθμιση, το γλωσσικό πρόβλημα […] θα παίξει ένα ρόλο παραδειγματικό που θα βοηθήσει να προσανατολιστούν οι νεώτεροι προς την εμπεριστατωμένη και ιστορικά τεκμηριωμένη από τις πρώτες πηγές εργασία»[4].

Ο Χάρης Αθανασιάδης αναλύοντας το συγκεκριμένο έργο του Αλέξη Δημαρά αναφέρει ότι σκοπός του έργου είναι η προσπάθεια του συγγραφέα να κατανοήσει, μέσω της ιστορίας, πώς και γιατί δομήθηκε με τον συγκεκριμένο τρόπο και το συγκεκριμένο περιεχόμενο το ελληνικό σχολείο του παρόντος, όχι προς χάριν της επιστήμης (η επιστήμη για την επιστήμη), αλλά για να διαπιστωθεί τι και πώς πρέπει να μεταρρυθμιστεί στο ελληνικό σχολείο. Η κατανόηση της ιστορίας της εκπαίδευσης αποτελεί ταυτόχρονα τη βάση για τη χάραξη μιας νέας μεταρρυθμιστικής εκπαιδευτικής πολιτικής: «[χρειάζεται] από τη μια μεριά, να προσδιορισθούν με ακρίβεια οι συγκεκριμένες επιδιώξεις για το μέλλον, κι από την άλλη να γίνη μιά προσεκτική ανατομή των χαρακτηριστικών και των προβλημάτων του παρόντος. Έτσι φθάνει κανείς φυσιολογικά στην αναζήτηση των θεμελίων στα οποία στηρίζεται εκείνο που πρέπει να αλλάξη»[5]. Για τον Δημαρά εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν είναι η τροποποίηση στους νόμους, ούτε η αντικατάσταση μιας διδακτικής μεθόδου με μια άλλη, ούτε ακόμα η αλλαγή του ωρολογίου και του αναλυτικού προγράμματος. «Είναι η αλλαγή προσανατολισμού. Είναι η κυριάρχηση ενός νέου πνεύματος»[6]. Με άλλα λόγια, δεν θεωρεί μεταρρύθμιση τις απλές αλλαγές στα εξωτερικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος, που ουσιαστικά παραμένει αμετάβλητο, αλλά τη ριζική μεταβολή των βασικών χαρακτηριστικών του, την αλλαγή της φιλοσοφίας που το διαπνέει. Και εδώ φαίνεται ότι η επιρροή από τις αντιλήψεις των εκπροσώπων του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και η εμπειρία από το αγγλικό εκπαιδευτικό σύστημα συγκλίνουν σε ένα μεταρρυθμιστικό αίτημα: την αποκέντρωση με την έννοια της μεταβίβασης ευθύνης για λήψη αποφάσεων σχετικών με τα εκπαιδευτικά πράγματα σε επιμέρους κοινωνικούς φορείς αλλά και στους εκπαιδευτικούς, μέσω της έννοιας του επαγγελματισμού και της παιδαγωγικής ελευθερίας, οι οποίες θα δημιουργήσουν τους όρους για την υπέρβαση του συγκεντρωτισμού και της ομοιομορφίας που περιορίζει την δημιουργικότητα και το ερευνητικό πνεύμα στο ελληνικό σχολείο.

Ο Δημαράς δεν περιορίσθηκε στην ιστορική μελέτη της εκπαίδευσης. Ενεπλάκη και στην χάραξη εκπαιδευτικής πολιτικής. Το 1996 εισηγήθηκε το Εθνικό Απολυτήριο (υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου), το οποίο τελικά δεν εφαρμόσθηκε από τον επόμενο υπουργό παιδείας (Γεράσιμο Αρσένη). Η εμπειρία του αυτή καταγράφηκε στο μικρό βιβλίο Το εθνικό απολυτήριο. Μια πρόταση που έγινε (εκδ. Ερμής 1997). Αργότερα, διετέλεσε πρόεδρος στο Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας ( 2000-2004) και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (2010-2012).

Στο δεκάτομο έργο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 (εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2003-2004), ο Αλέξης Δημαράς συνέγραψε κεφάλαια σχετικά με την ιστορία της εκπαίδευσης και όπως μας πληροφορεί ο Αθανασιάδης τα επεξεργαζόταν προκειμένου να τα εκδώσει σε αυτοτελή τόμο. Σημαντικό μέρος του αρχείου του εκδόθηκε στο ιστορικό βιβλίο-λεύκωμα Από το κοντύλι στον υπολογιστή 1830-2000. Εκατόν εβδομήντα χρόνια ελληνική εκπαίδευση με λόγια και εικόνες (Α. Δημαράς – Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, εκδ. Μεταίχμιο 2008).

Ιδρυτικό μέλος και πρόσφατα πρόεδρος της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της Σχολής Μωραΐτη, με τα συνέδρια και τις εκδηλώσεις που οργανώνονταν στο πλαίσιο της Εταιρείας, ο Δημαράς συνέβαλε σημαντικά στην προώθηση μιας πρωτοποριακής σκέψης στον χώρο των ιστορικών και κοινωνικών επιστημών. Για την προσφορά του στην εκπαίδευση και την ιστορική έρευνα αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας των Πανεπιστημίων Αθηνών (2001) και Πατρών (2007).

Ο Αλέξης Δημαράς εργάστηκε με πάθος για τα ζητήματα της εκπαίδευσης και προωθούσε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, στην οποία αναφερόταν η πρώτη του μελέτη. Το έργο του θα αποτελεί πάντα πηγή έμπνευσης και αναστοχασμού για τους μάχιμους εκπαιδευτικούς και τους ιστορικούς της εκπαίδευσης.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασιάδης, Χ. «Η μεταρρύθμιση του πνεύματος και το πνεύμα της μεταρρύθμισης», Παιδεία και Κοινωνία, έκδοση της Κυριακάτικης Αυγής, τχ. 8, 25 Δεκεμβρίου 2005, σσ. 14-17.

Αθανασιάδης, Χ. «Η κληρονομιά του Αλέξη Δημαρά», Αυγή, 24 Ιουνίου 2012, σ. 23.

Δημαράς, Α. Εκπαιδευτικός Όμιλος. Κατάλογος μελών 1910-1927. Σύνθεση–Περιγραφή–Εκτιμήσεις, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1994.  

Δημαράς, Α. Το εθνικό απολυτήριο. Μια πρόταση που έγινε, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1997.

Δημαράς, Α. Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμοι Α΄-Β΄, εκδ. Εστία, Αθήνα 1999².

Δημαράς, Α. - Βασιλού-Παπαγεωργίου, Β. Από το κοντύλι στον υπολογιστή. 1830-2000 Εκατόν εβδομήντα χρόνια ελληνική εκπαίδευση με λόγια και εικόνες, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2008.

Λυμπεράτος, Μ. Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ. Η ραγδαία ανασυγκρότηση της ελληνικής αριστεράς και οι μετεμφυλιακές πολιτικές αναγκαιότητες, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2011.

Παναγιωτόπουλος Β. (Επιμ.) Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, τόμοι 10, Αθήνα 2003-2004.

Φραγκουδάκη, Α.  Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι. Άγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στο μεσοπόλεμο, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1986⁴.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Contact+, 58, juin-juillet-août 2012

---

[1] A. Δημαράς, Εκπαιδευτικός Όμιλος. Κατάλογος μελών 1910-1927. Σύνθεση–Περιγραφή–Εκτιμήσεις, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1994, σ. 102 .  

[2] Βλ. τα κατατοπιστικά κείμενα:

- Χ. Αθανασιάδης, «Η μεταρρύθμιση του πνεύματος και το πνεύμα της μεταρρύθμισης», Παιδεία και Κοινωνία, έκδοση της Κυριακάτικης Αυγής, τχ. 8, 25 Δεκεμβρίου 2005, σσ. 14-17.

- Χ. Αθανασιάδης, «Η κληρονομιά του Αλέξη Δημαρά», Αυγή, 24 Ιουνίου 2012, σ. 23.

[3] Για την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα μετά το τέλος του εμφύλιου βλ. ενδεικτικά: Μ. Λυμπεράτος, Από το ΕΑΜ στην ΕΔΑ. Η ραγδαία ανασυγκρότηση της ελληνικής αριστεράς και οι μετεμφυλιακές πολιτικές αναγκαιότητες, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2011.

[4] Α. Φραγκουδάκη, Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι. Άγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στο μεσοπόλεμο, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1986⁴, σσ. 9-10.

[5] Α. Δημαρά, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμος Α΄, εκδ. Εστία, Αθήνα 1999², σ. ιζ΄.

[6] Ό.π., σ. κ΄.