Αικατερίνη Λασκαρίδου (1842-1916) Πρωτοπόρος νηπιαγωγός και εισηγήτρια του φροβελιανού συστήματος στην Ελλάδα

της Μαριάνθης Μπέλλα

Γεννήθηκε στη Βιέννη στις 28 Σεπτεμβρίου 1842. Ο πατέρας της Κωνσταντίνος Α. Χρηστομάνος ήταν έμπορος με καταγωγή από το Μελένικο και ζούσε στη Βιέννη. Η μητέρας της Μαρία Καζάζη είχε πατέρα Μακεδόνα και μητέρα Γερμανίδα. 

Έζησε τα παιδικά της χρόνια στη Βιέννη, έλαβε πολύ καλή μόρφωση και έμαθε γερμανικά και γαλλικά. Σε νεαρή ηλικία (17 ετών) παντρεύτηκε τον πλούσιο έμπορο από την Προύσα Λάσκαρη Λασκαρίδη, ο οποίος ήταν απόγονος των αυτοκρατόρων Λασκάρεων της Τραπεζούντας και είχε σπουδάσει στο Παρίσι και το Λονδίνο. Από τον γάμο της απέκτησε τρεις κόρες τη Μελπομένη (1872-1934), τη Σοφία (1877-1965) γνωστή ζωγράφο και πρώτη σπουδάστρια της Σχολής Καλών Τεχνών και την Ειρήνη (1882-1958) που ασχολήθηκε με την εκπαίδευση των τυφλών παιδιών και δημιούργησε τη σχολή του Οίκου Τυφλών.
 

Σπούδασε ιστορία, παιδαγωγικά, κλασική φιλολογία, ψυχολογία σε διάφορες πόλεις (Βιέννη, Αθήνα, Παρίσι, Βερολίνο, Κωνσταντινούπολη). Η κοσμοπολίτικη ανατροφή, η οικογενειακή παράδοση, το δημιουργικό πνεύμα και η αγάπη της για το παιδί, την έστρεψαν να ασχοληθεί με την συστηματική οργάνωση της προσχολικής αγωγής στη χώρα μας και την εκπαίδευση των νηπιαγωγών.

Το 1865 προσελήφθη στο σχολείο Χιλλ και τον Σεπτέμβριο του 1867 ανέλαβε τη διεύθυνσή του. Το 1878-1879 παρακολούθησε στη Δρέσδη μαθήματα του φροβελιανού παιδαγωγικού συστήματος[1] και ασκήθηκε στην εφαρμογή του σε διάφορους φροβελιανούς νηπιακούς κήπους. Αμέσως μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα εισήγαγε το σύστημα αυτό στο σχολείο της, το Ελληνικό Παρθεναγωγείο[2], όπως και την άγνωστη ακόμα για τα κορίτσια γυμναστική.

Αγωνίστηκε για την καθιέρωση και διάδοση του φροβελιανού συστήματος γιατί πίστευε ότι μέσω αυτού θα επικρατούσε διαφορετικό πνεύμα στην εκπαίδευση με επίκεντρο το ίδιο το παιδί. Όπως έγραφε στη μελέτη της «Το Φροβελιανό σύστημα εν Ελλάδι» συνάντησε αρκετές δυσκολίες στην εφαρμογή του: «επί τέσσερα όλα έτη μετά την εκ Δρέσδης επάνοδόν μου δωρεάν παρέσχον άπαντα τα προς φροβελιανάς εργασίας απαιτούμενα υλικά εις όλας τας μαθητρίας μου, διότι οι γονείς μη γνωρίζοντες τον σκοπόν των εργασιών τούτων, δεν επεθύμουν να καταβάλωσι τας προς αυτάς απαιτουμένας δαπάνας». Δίδασκε λοιπόν δωρεάν τη μέθοδο του F. W. Froebel ως το 1885, και έδινε «φροβελιανά πτυχία» α΄ και β΄ τάξης «καίτοι μη επικροτούμενα υπό της κυβερνήσεως». Ωστόσο, λίγες από τις νηπιαγωγούς αυτές κατάφερναν να βρουν εργασία, λόγω της βραδύτητας παραδοχής του φροβελιανού συστήματος στη χώρα μας και της μη επίσημης αναγνώρισης των νηπιαγωγών του. Όλες όμως οι «φροβελιανοί νηπιαγωγοί» που πήραν πτυχίο από το σχολείο της Λασκαρίδου από το 1880 ως το 1885 βρήκαν θέση στο Ελληνικό Παρθεναγωγείο, καθώς και σε σχολεία του αλύτρωτου Ελληνισμού (Σμύρνης, Αλεξάνδρειας, Θεσσαλονίκης, Οδησσού), όπου το νέο σύστημα βρήκε μεγάλη απήχηση γιατί θεωρείτο προοδευτικό για την εποχή του. Η Λασκαρίδου από το 1885 ως το 1887, έτος κατά το οποίο σταμάτησε για οικογενειακούς λόγους την αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητά της[3], προετοίμαζε τις μαθήτριες της τελευταίας τάξης του Αμαλίειου Ορφανοτροφείου για να γίνουν «φροβελιανοί παιδονόμοι»[4].

Το Ελληνικό Παρθεναγωγείο ήταν ένα σημαντικό σχολείο που πρόσφερε πολλά στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης, διότι σε αυτό εφαρμόστηκαν προγράμματα που στηρίζονταν σε νέες παιδαγωγικές θεωρίες. Το διεύθυναν η Λασκαρίδου με την Κεχαγιά ως το 1875 και, μετά την αποχώρησή της τελευταίας, η Λασκαρίδου μόνη της ως το 1887. Το 1869 το σχολείο περιλάμβανε νηπιαγωγείο, προκαταρκτικό σχολείο (συνδιδακτικό), ελληνικό σχολείο (πλήρες) και δύο γυμνασιακές τάξεις (Δ΄ και Ε΄). Ήταν το πρώτο παρθεναγωγείο στην Ελλάδα, μαζί με αυτό του δήμου Ερμούπολης, που καινοτόμησε προσφέροντας στις μαθήτριές του εκπαίδευση ανώτερη του ελληνικού σχολείου και πρωτοστάτησε στην κίνηση για την καθιέρωση της ανώτερης εκπαίδευσης των Ελληνίδων, ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στον εθνικό τους ρόλο, την διαπαιδαγώγηση και την προετοιμασία των μελλοντικών πολιτών. Οι διευθύντριές του, Λασκαρίδου και Κεχαγιά, δίδασκαν στο ελληνικό σχολείο και στις γυμνασιακές τάξεις φυσική, γεωγραφία και ιστορία. Έτσι έγιναν οι πρώτες εκπαιδευτικοί μέσης εκπαίδευσης στη χώρα μας και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης  και στον αγώνα για την βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας.

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 δεν άφησε τη Λασκαρίδου ασυγκίνητη και αδρανή. Ως έφορος του τμήματος παροχής εργασίας της Ενώσεως των Ελληνίδων ίδρυσε και υποστήριξε τη λειτουργία, για ένα σχεδόν χρόνο, δυο εργαστηρίων απόρων γυναικών που στεγάζονταν στις αίθουσες των Δημοτικών Θεάτρων Αθήνας και Πειραιά. Ως πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Τμήματος του ίδιου σωματείου ίδρυσε δυο νηπιακά άσυλα στην Αθήνα και ένα στον Πειραιά, κυρίως για τα νήπια των προσφύγων. Τον ίδιο χρόνο ίδρυσε το Διδασκαλείον Νηπιαγωγών και Παιδονόμων με οικοτροφείο και πρότυπο νηπιακό κήπο, καθώς και την Γυμναστική Σχολή Θηλέων, στην οποία εισήγαγε τη ρυθμική γυμναστική.

Ποτισμένη με τον πατριωτισμό των Ελλήνων της διασποράς είχε όνειρο να δει την πατρίδα της μεγάλη και ένδοξη και φιλοδοξούσε να συμβάλλει η ίδια στο μεγαλείο της. Ήταν υπέρμαχος των κλασικών προτύπων και της καθαρεύουσας και απέκρουε με αποστροφή κάθε προσπάθεια γλωσσικής χειραφέτησης[5]. Πίστευε ότι η διάδοση της φροβελιανής μεθόδου θα συντελούσε «εις το να επαναφέρει το έθνος μας εις την των προγόνων ανδρείαν και φιλοπατρίαν και την των προγόνων ημών εύκλειαν»[6].   

Συνεχίζοντας το έργο της με δυναμισμό και αποφασιστικότητα, το 1901, με τη συνδρομή της βασίλισσας Όλγας, η Λασκαρίδου, πρόεδρος και ψυχή του Εκπαιδευτικού Τμήματος της Ενώσεως των Ελληνίδων, ίδρυσε το Λαϊκό Νηπιαγωγείο στη συνοικία Μακρυγιάννη. Με τη συστηματική εργασία της τα νηπιαγωγεία πολλαπλασιάστηκαν στη χώρα μας και ο θεσμός τους καθιερώθηκε. Οι νηπιαγωγοί έγιναν περιζήτητοι στην Ελλάδα και στα σχολεία του αλύτρωτου Ελληνισμού, προσφέροντας σημαντικό εκπαιδευτικό και εθνικό έργο.

Το έργο της αναγνωρίστηκε τόσο από τους σύγχρονούς της εκπαιδευτικούς, καθώς στο Α΄ Εκπαιδευτικό Συνέδριο του 1904 ορίστηκε πρόεδρος του τμήματος της Γυναικείας Αγωγής, όσο και από την Πολιτεία με τις νομοθετικές ρυθμίσεις των ετών 1898, 1904, 1914 για το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών.

Έδωσε σειρά διαλέξεων στον φιλολογικό σύλλογο Παρνασσό, στην Αρχαιολογική Εταιρεία και στο Πανεπιστήμιο με θέμα την «ελληνοπρεπή μόρφωση των μητέρων» και την εκπαίδευση των παιδιών με το παιχνίδι και την εργασία. Επίσης με δική της πρωτοβουλία και μέσω του κληροδοτήματος Β. Μελά, το 1905 κτίστηκε πρότυπο Λαϊκό Νηπιαγωγείο στον Πειραιά. Το 1906 διοργάνωσε εσπερινά μαθήματα για την διάδοση της χειροτεχνίας σε δημοδιδασκάλισσες.

Το 1912 ίδρυσε το Ανώτερο Παρθεναγωγείο στην Αθήνα και μετέφερε το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών στην εξοχική τότε Καλλιθέα, θέτοντάς το κάτω από την άμεση εποπτεία της. Παράλληλα, έκανε πράξη το όνειρό της να οργανώσει πρότυπο νηπιοτροφείο για την πρακτική άσκηση των νηπιαγωγών και των παιδονόμων, με την ίδρυση του Εθνικού Νηπιοτροφείου, το οποίο αρχικά πρόσφερε στέγη σε ορφανά επιστράτων και στρατιωτών τραυματισμένων στον πόλεμο.

Το 1915 στα 72 της χρόνια αισιόδοξη και ακαταπόνητη έδωσε την τελευταία της διάλεξη στο Πανεπιστήμιο, ως εισηγήτρια του Πατριωτικού Συνδέσμου στο Εκπαιδευτικό Τμήμα του οποίου είχε εκλεγεί πρόεδρος. Εισηγήθηκε επίσης την ίδρυση Λαϊκού Νηπιαγωγείου κοντά στον Άγιο Νικόλαο και  επεξεργάστηκε το πρόγραμμά του.

Για την εκπαιδευτική και κοινωνική προσφορά της παρασημοφορήθηκε πολλές φορές με πλήθος μεταλλίων ελληνικών και ξένων και λίγο πριν πεθάνει τιμήθηκε με τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος.

Πέθανε στην Αθήνα στις 26 Απριλίου 1916. 

Υπήρξε μια από τις πρώτες νηπιαγωγούς στη χώρα μας που οραματίστηκε ένα νέο παιδαγωγικό σύστημα που θα συντελούσε στη βελτίωση της εκπαίδευσης από το νηπιαγωγείο μέχρι το τέλος του γυμνασίου. Θεωρούσε ότι η εκπαίδευση των γυναικών ήταν αναγκαία για την εξυπηρέτηση μιας θετικότερης εκπλήρωσης του προορισμού τους και προσανατόλισε τις προσπάθειές της σε τομείς και κατευθύνσεις που μπορούσε να παρέμβει αποτελεσματικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δημητριάδη, Ελένη, Η συμβολή της Αικατερίνης Λασκαρίδου στην ανάπτυξη της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα, Διδακτορική διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2012. Ανακτημένο στις 13/ 8/2019 από τον διαδικτυακό τόπο http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/123456789/5458/1/%ce%94.%ce%94.%20%ce%94%ce%97%ce%9c%ce%97%ce%a4%ce%a1%ce%99%ce%91%ce%94%ce%97%20%ce%95%ce%9b%ce%95%ce%9d%ce%97.pdf.

Ε. Λ., «Εκ της βιογραφίας της Ελληνίδος Παιδαγωγού Αικατερίνης Λασκαρίδου (1842-1916)», Ελληνίς, Απρίλιος 1921, αριθ. 2, έτος Α΄, σσ. 45-46. 

Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), εκδ. ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986.

Ζιώγου, Σ., «Λασκαρίδου Αικατερίνη (1842-1916)»,  Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, τόμ. 5ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1990, σ. 2861. 

Λασκαρίδου, Αικατερίνη, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Δελτίον της Εστίας, τόμ. 10^ος, αριθ. 207, 14 Δεκεμβρίου 1880, σσ. 1-2.

Παρρέν, Καλλιρρόη, «Αικατερίνη Λασκαρίδου», Εφημερίς των Κυριών, φ. 1082, 1-15 Απριλίου 1916, σ. 3058-3059.

Williams, L. R., «Φραιμπελιανό νηπιαγωγείο», μεταφρ. Ε. Κασιώλας, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, τόμ. 9ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1990, σσ. 5058-5060.

Ξενόπουλος, Γρηγόριος, «Γυναικεία πορτρέτα. Αικ. Λασκαρίδου», Το Περιοδικόν μας, τευχ. 7, τομ. Α΄, Πειραιεύς 1900, σσ. 237-238.

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=39826&seg=

https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=40120&seg=

http://pleias.lis.upatras.gr/index.php/estia/article/view/71396

https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2591/1/02_chapter_7.pdf

---

[1] Ο F. W. Froebel ήταν Γερμανός παιδαγωγός και ιδρυτής πολλών νεωτεριστικών σχολείων που επινόησε μια σειρά διδακτικών υλικών και μέσων καθώς και μορφών διδασκαλίας που ξεχώριζαν για την πρωτοτυπία τους. Για Την διάδοση των παιδαγωγικών του ιδεών ίδρυσε το 1840 το εκπαιδευτικό ίδρυμα το οποίο ονόμασε «παιδικό κήπο». Πίστευε ότι τα μικρά παιδιά είναι σε θέση να σημειώσουν ταχεία πρόοδο στη μάθηση, αν κατά τη διδασκαλία χρησιμοποιούνται υλικά και μέσα που τους δίνουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν την τάση τους προς το ενεργό παιχνίδι και ταυτόχρονα να αναπτύξουν τις πνευματικές τους δυνάμεις. Αν και οι παιδαγωγικές ιδέες του δεν είναι παραδεκτές σήμερα στο σύνολό τους, έχουν ασκήσει σημαντική επίδραση στην πορεία της προσχολικής αγωγής. Πολύ από το διδακτικό υλικό που επινόησε , όπως οι κύβοι, και πολλές από τις απασχολήσεις (ζωγραφική, υφαντική, χαρτοπλεκτική, τραγούδια, παιχνίδια σε κύκλους) εξακολουθούν να αποτελούν μέρος της καθημερινής διδακτικής εργασίας στο σημερινό νηπιαγωγείο (L. R. Williams, «Φραιμπελιανό νηπιαγωγείο», μετφρ. Ε. Κασιώλας, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, τόμ. 9ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1990, σσ. 5058-5060).

[2] Από το 1865-1866 η Francis Hill ανακοίνωσε ότι «υπό των κόπων και της ηλικίας δαμασθείσα» αποφάσισε να αναθέσει τη διεύθυνση του σχολείου Hill σε δυο εκλεκτές μαθήτριές της, την Αικατερίνη Λασκαρίδου και την Καλλιόπη Κεχαγιά. Κράτησε μέχρι το 1867 την εποπτεία και επιστασία του σχολείου, το οποίο συνέχισε τη λειτουργία του με την επωνυμία Ελληνικό Παρθεναγωγείο. Η Κεχαγιά αποχώρησε νωρίς από τη διεύθυνση και από το 1875 ως το 1888 διηύθυνε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη. Τη λειτουργία του συνέχισε η Λασκαρίδου, η οποία από το 1880 άρχισε να διδάσκει σύμφωνα με τη φροεβελιανή μέθοδο και να εκπαιδεύει φροεβελιανούς νηπιαγωγούς. Το 1887 η Λασκαρίδου σταμάτησε, για οικογενειακούς λόγους, κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα. Η διάλυση του σχολείου άφησε σημαντικό κενό στο εκπαιδευτικό τοπίο της Αθήνας. Το Ελληνικό Παρθεναγωγείο συνέχισε να λειτουργεί από τον Σεπτέμβριο του 1887 ως Αττικό Παρθεναγωγείο, με τη διεύθυνση της Ασπασίας Σκορδέλλη, εγκατέλειψε τους νεωτερισμούς και προσανατολίστηκε στον τρόπο λειτουργίας του Αρσακείου. Το 1872 η Hill επέστρεψε από την Αμερική και μετά από παρακλήσεις πολλών Αθηναίων αποφάσισε να λειτουργήσει πάλι το σχολείο της, στο οποίο διόρισε διευθύντρια την ανιψιά της Μπέσση Μάσσων, η οποία παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1918 (Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986, σσ. 207-210).

[3] Εγκαταστάθηκε στην έπαυλή της στην Καλλιθέα και αφοσιώθηκε στην ανατροφή των δύο μικρότερων θυγατέρων της, της Σοφίας και της Ειρήνης.

[4] Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π., σσ. 177-178, 247-248.

[5] Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Γυναικεία πορτρέτα. Αικ. Λασκαρίδου», Το Περιοδικόν μας, τευχ. 7, τομ. Α΄, Πειραιεύς 1900, σ. 238. Καλλιρρόη Παρρέν, «Αικατερίνη Λασκαρίδου», Εφημερίς των Κυριών, φ. 1082, 1-15 Απριλίου 1916, σ. 3058.

[6] Αικατερίνη Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Δελτίον της Εστίας, τόμ. 10^ος, αριθ. 207, 14 Δεκεμβρίου, Αθήνα 1880, σ. 2.