Ο Francesco Ferrer και το Μοντέρνο Σχολείο

Κώστας Θεριανός

Francisco Ferrer (1859-1909)

«Ο Francisco Ferrer είχε τη γνώμη πως κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του και πως όλο το κακό που υπάρχει στον κόσμο οφείλεται στην άγνοια. Κατά συνέπεια τον δολοφόνησαν οι αδαείς, ενώ η εγκληματική άγνοια διαιωνίζεται μέχρι σήμερα μέσα από καινούργιες και συνεχείς ιερές εξετάσεις. Απέναντι τους, όμως, κάποια θύματα, ανάμεσα στα οποία και ο Ferrer, θα ζουν για πάντα» (Albert Camus)[1].

Ένας γενικός χάρτης της εξέλιξης των ιδεών του αναρχισμού στην εκπαίδευση θα ξεκινούσε από τις γενικές ιδέες και διακηρύξεις του William Godwin το 1783, σχετικά με την αγωγή, και θα κατέληγε στο βιβλίο Compulsory Miseducation του Paul Goodman, που εκδόθηκε το 1964 [2]. Τόσο ο Godwin όσο και ο Goodman δεν προχώρησαν στην οργάνωση κάποιου σχολείου ή σχήματος αγωγής για να προσπαθήσουν να υλοποιήσουν τις γενικές αρχές τους. Από αυτή την καθοριστικής σημασίας διάσταση, οι θεωρητικοί του αναρχισμού ήταν στο επίπεδο της οργάνωσης της αγωγής πλούσιοι σε θεωρητικές αναλύσεις και θέσεις αλλά φτωχοί σε επίπεδο πράξης.

Για λόγους «δικαιοσύνης» πρέπει να αναφερθεί ότι ο Godwin προσπάθησε να δημιουργήσει κάποιο μικρό σχολείο στην περιοχή του Surrey, όμως δεν κατόρθωσε να προσελκύσει επαρκή αριθμό μαθητών και το εγχείρημα του δεν ξεκίνησε ποτέ. Στο φυλλάδιο που τύπωσε προκειμένου να προσκαλέσει μαθητές για το υπό ίδρυση σχολείο, ο Godwin σημείωνε: «η σύγχρονη εκπαίδευση καταστρέφει την καρδιά της νεολαίας μας μέσω της άκαμπτης και ανιαρής εργασίας και υπονομεύει τη λογική της μέσα από την ακατανόητη ορολογία […] δεν υπάρχει στον κόσμο πιο θλιβερό θέαμα από ένα τρομαγμένο παιδί που προσπαθεί αγχωμένο να ανταποκριθεί στα καπρίτσια του δασκάλου του».

Επίσης, δεν έχει ιδιαίτερα επισημανθεί ότι το 1793 ο Godwin μάλλον είναι ο πρώτος που έχει αμφιβολίες για την πρακτική σημασία του αιτήματος της υποχρεωτικής δημόσιας εκπαίδευσης, τονίζοντας την ιδεολογική χροιά της σχολικής γνώσης: «σε κάθε κρατικό σχολείο, όπως και σε κάθε κατηχητικό της εκκλησίας, κυριαρχούν οι κυρίαρχες προκαταλήψεις των ευγενών και του κλήρου και σκοπός είναι να φορέσουν οι μαθητές ένα ομοιόμορφο παλτό». Οι σκέψεις αυτές του Godwin φαίνεται ότι επηρέασαν αρκετούς προοδευτικούς παιδαγωγούς, οι οποίοι προσπάθησαν να φτιάξουν δικά τους σχήματα αγωγής σε μια εποχή που η απουσία συγκροτημένου κρατικού σχολικού δικτύου ευνοούσε τέτοια εγχειρήματα.

Φαίνεται ότι τέτοιες προσπάθειες δεν αφορούσαν μόνο εύπορες περιοχές, όπου οι γονείς είχαν τη δυνατότητα να χρηματοδοτήσουν ιδιωτικά σχολεία. Η σύγχρονη έρευνα στην ιστορία της εκπαίδευσης δείχνει ότι από τη δεκαετία του 1860 έγιναν προσπάθειες για τη δημιουργία ιδιωτικών σχολείων της εργατικής τάξης (ο Stephen Humphries υπολογίζει ότι σε αυτά φοιτούσε περίπου το 1/3 των παιδιών της εργατικής τάξης). Ο Humphries θεωρεί ότι ο λόγος άνθησης αυτών των σχολείων στις εργατικές περιοχές οφείλεται σε πολλούς παράγοντες: τα σχολεία είχαν χαλαρό κανονισμό παρακολούθησης σε σχέση με τα κρατικά, ήταν πιο κοντά στο σπίτι, οι εκπαιδευτικοί σε αυτά ήταν πολύ πιο ανεκτικοί και χαλαροί, σε ορισμένες περιπτώσεις δεν τηρούνταν φύλλα παρουσίας των μαθητών, δεν διαχώριζαν τα παιδιά με κριτήριο το φύλο ή την επίδοση κτλ. Σχεδόν στα ίδια συμπεράσματα καταλήγει και ο Philip Gardner στο βιβλίο του The Lost Elementary Schools of Victorian England. Στα «χαμένα», για την ιστορία που εδώ και λίγα χρόνια έχει αρχίζει να τα ανακαλύπτει, αυτά σχολεία φαίνεται ότι υπήρχε ένα οικογενειακό κλίμα και οι μαθητές μάθαιναν γρήγορα ανάγνωση και γραφή, χωρίς να σπαταλούν χρόνο για τα θρησκευτικά και τα μαθήματα ηθικής[3].

Ενδεχομένως, σε ένα τέτοιο πλαίσιο πρέπει να δούμε το Μοντέρνο Σχολείο και τις προσπάθειες του Francisco Ferrer (το ρωσικό του ανάλογο είναι οι προσπάθειες του Λέοντα Τολστόι στη Yasnaya Polyana[4]).

Ο Ferrer (1859-1909) δεν ήταν άνθρωπος της θεωρίας αλλά της πράξης. Για αυτό και πολλοί υποστηρίζουν ότι η πολιτική του δράση που τέλειωσε με την εκτέλεση του, στις 13 Οκτωβρίου 1909, είναι αυτή που τον πέρασε στην ιστορία και όχι η πρωτοτυπία των παιδαγωγικών του ιδεών.  

Ο Ferrer γεννήθηκε στην Alella, μια μικρή πόλη κοντά στη Βαρκελώνη, στις 10 Ιανουαρίου 1859. Παρακολούθησε το αυταρχικό σχολείο της εποχής του, το οποίο αποτέλεσε το αντίθετο πρότυπο προκειμένου να χτίσει το Μοντέρνο Σχολέιο. Ο Ferrer συμμετείχε σε αναρχικές αλλά και μασονικές ομάδες. Εξορίστηκε στο Παρίσι για 15 χρόνια, από το 1866 μέχρι το 1901. Οι επαφές του με σοσιαλιστές αλλά και μασόνους – σε μια εποχή που η μασονία δείχνει ιδιαίτερη μέριμνα για την οργάνωση της σχολικής εκπαίδευσης – διαμορφώνουν την σκέψη του Ferrer, η οποία είναι ένα αντικρατικιστικό και αντικληρικαλιστικό αμάλγαμα που συντίθεται από Fourier, Proudhon, Godwin, Stirner, Marx, Engels, Malatesta, Bakounine, Kropotkine, Zola, Comte, Condorcet, Spinoza, Σωκράτη, Jefferson, Rousseau, Herbart, Marion, Laisant, Naquet, Robin, Faure, Elslander και Gustave le Bon, μελέτες για την υγιεινή, την αρχιτεκτονική,  την εσπεράντο.   

Το 1901, επέστρεψε στη Βαρκελώνη και ίδρυσε το  Escuela Moderna με 30 μαθητές/ -τριες (12 κορίτσια, 18 αγόρια). O Ferrer ήταν οπαδός της «ελεύθερης σκέψης» μακριά από τις επιταγές και τους περιορισμούς της καθολικής εκκλησίας. Ίδρυσε το σχολείο στη Βαρκελώνη προκειμένου να δώσει στους μαθητές «κοσμική» και «ορθολογική» εκπαίδευση. Το εγχείρημα του συνάντησε την εχθρότητα της καθολικής εκκλησίας, όμως με τον καιρό ενέπνευσε παιδαγωγούς και σε άλλες χώρες. Αν αναζητήσει κάποιος/ -α μια συστηματική παιδαγωγική του Μοντέρνου Σχολείου θα δυσκολευτεί πολύ και ενδεχομένως στο τέλος να απογοητευτεί. Ο Maurice Dommanget προσδιόρισε τα 6 βασικά χαρακτηριστικά του Μοντέρνου Σχολείου: σχολείο επί πληρωμή, μεικτό, λαϊκό, ορθολογικό, επιστημονικό και κοινωνικό. Ουσιαστικά, αυτό που κυριαρχεί στο Μοντέρνο Σχολείο του Ferrer είναι ο «βομβαρδισμός» της καπιταλιστικής κοινωνίας με βιβλία, εφημερίδες, νυχτερινά και ημερήσια μαθήματα ενάντια στον καπιταλισμό και τη μισθωτή εργασία. H αγωγή στο σχολείο του Ferrer είναι ουσιαστικά μια πολιτική στράτευση.

Το Μοντέρνο Σχολείο έγινε χώρος συγκέντρωσης και οργάνωσης των αναρχικών και συνδικαλιστικών ομάδων. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του βασιλιά Αφόνσου XIII από τον Mateo Morral, συνεργάτη του Ferrer, το σχολείο έκλεισε και ο Ferrer φυλακίστηκε. Λόγω έλλειψης στοιχείων που να δείχνουν την ενοχή του, ο Ferrer αποφυλακίστηκε το καλοκαίρι του 1908.  

Στη φυλακή έγραψε ένα γράμμα με ημερομηνία 1η Μαΐου 1907, όπου εξηγούσε το σχέδιο του Μοντέρνου Σχολείου: «Πρέπει να πούμε ότι η αποστολή του Μοντέρνου Σχολείου δεν περιορίζεται στη συμβολή του στην εξάλειψη της θρησκευτικής προκατάληψης από τα μυαλά των ανθρώπων. [...] Εάν σι εργαζόμενοι απαλλάσσονται από τη θρησκευτική προκατάληψη, αλλά διατηρούν εκείνη της ιδιοκτησίας, εάν σι εργάτες πιστεύουν στην προφητεία που ισχυρίζεται πως θα υπάρχουν πάντα φτωχοί και πλούσιοι, εάν η ορθολογική αγωγή περιορίζεται στο να διαδίδει υγιεινές και επιστημονικές γνώσεις, και να προετοιμάζει καλούς υπαλλήλους και καλούς εργαζόμενους, σε αυτή την περίπτωση θα μπορέσουμε να ζήσουμε μεταξύ άθεων, περισσότερο ή λιγότερο καλά, αλλά δεν θα πάψουμε να είμαστε υποδουλωμένοι στο κεφάλαιο. Το Μοντέρνο Σχολείο επιδιώκει να παλέψει ενάντια σε όλες τις προκαταλήψεις, οι οποίες καθιστούν δύσκολη την ολοκληρωτική χειραφέτηση του ατόμου και γι' αυτό υιοθετεί τον ουμανιστικό ορθολογισμό»[5] .

Όταν η ισπανική κυβέρνηση κάλεσε στρατολόγηση στην Καταλονία για τον πόλεμο στο Μαρόκο έγιναν διαδηλώσεις στη Βαρκελώνη στις οποίες σκοτώθηκαν 200 διαδηλωτές. Ο Ferrer θεωρήθηκε υπεύθυνος μαζί με άλλους για τις διαδηλώσεις, δικάστηκε και εκτελέστηκε το 1909.

Οι αρχές του Μοντέρνου Σχολείου συνοπτικά ήταν: Η συνεκπαίδευση των δύο φύλων, η συνεκπαίδευση των κοινωνικών τάξεων, η σημασία στη σχολική υγιεινή, η άρνηση των εξετάσεων, η αυτοπειθαρχία, η αυτονομία και ελευθερία του παιδιού.

Το πνεύμα του Μοντέρνου Σχολείου ενέπνευσε τους αναρχικούς της Βαρκελώνης, οι οποίοι το 1936 εκπαίδευσαν περίπου 60.000 παιδιά στην Καταλονία σε σχολεία Ferrer. 

Γεύμα σε σχολείο Ferrer στην Βαρκελώνη το 1936. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1936, 60.000 παιδιά φοίτησαν σε σχολεία Ferrer (Πηγή φωτογραφίας: Colin Ward, Anarchism, Oxford University Press, 2004)

*Δημοσιεύτηκε στο Παιδεία και Κοινωνία της Αυγής, τεύχος 130, Ιούνιος 2018. 

---

[1] Όπως παρατίθεται στο Jean Houssaye, Δεκαπέντε μεγάλοι παιδαγωγοί, μτφρ. Δ. Καρακατσάνη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000. Από το βιβλίο αυτό έχουν αντληθεί και τα περισσότερα στοιχεία για τον Ferrer που περιέχονται σε αυτό το κείμενο.

[2] Το βιβλίο εκδόθηκε το 1977 στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τίτλο Κριτική της κατεστημένης παιδείας. Υποχρεωτική Δυσκεκπαίδευση.

[3] Colin Ward, Anarchism, Oxford University Press, 2004

[4] Ο Μιχάλης Παπαμαύρος στο έργο του Σύστημα Παιδαγωγικής (1961) τοποθετεί τον Τολστόι ανάμεσα στους μεγάλους σύγχρονους παιδαγωγούς. Αυτό φυσικά σχετίζεται με την πολιτική ιδεολογία του Παπαμαύρου. Όμως, στην ουσιαστική παρουσίαση των ιδεών του Τολστόι που κάνει ο Παπαμαύρου αξίζει να προσέξουμε την επιμονή του να γράφουν οι μαθητές εκθέσεις για τα όσα είδαν γύρω τους και διάβασαν στα σχολικά βιβλία. Αναλυτική παρουσίαση του εγχειρήματος του Τολστόι όπου μπορεί να βρει κάποιος/ -α στοιχεία συγκρίσιμα με άλλα παιδαγωγικά εγχειρήματα της εποχής γίνεται στο Μαρία Βαϊνά, Τεκμήρια απήχησης τους παιδαγωγικού έργου του Τολστόι στην Ελλάδα. Το σχολείον της Γιασνάιας Πολιάνας υπό του κόμητος Λέοντα Τολστόη, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2002.

[5] Jean Houssaye, ό.π., σ. 113.