Η ερευνητική εργασία Τοπικής Ιστορίας στο Γυμνάσιο

Μαριάνθη Μπέλλα

 

1. Η τοπική ιστορία στο σχολείο

Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας έχουν γίνει προσπάθειες για την ένταξη της τοπικής ιστορίας στο σχολείο, με την εκπόνηση προγραμμάτων τοπικής ιστορίας στο πλαίσιο των θεσμοθετημένων «Προαιρετικών Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων εκτός Αναλυτικού Προγράμματος». Η σημασία της τοπικής ιστορίας ως στοιχείου της σύγχρονης αγωγής έχει αναγνωρισθεί και με την ένταξή της ως αντικειμένου στο ωρολόγιο πρόγραμμα των Πιλοτικών Γυμνασίων που ξεκίνησαν τη λειτουργία τους το σχολικό έτος 2011-12.
 

Σε ένα πρόγραμμα τοπικής ιστορίας ερευνάται, σε σχολικό επίπεδο, η ιστορία και το παρελθόν της «εγγύς προς το μαθητή και οικείας περιοχής» (Λεοντσίνης, 1999: 88). Κάθε τόπος, πόλη ή χωριό, διαθέτει μια ιστορία, ένα παρελθόν που έχει αφήσει τα ίχνη του στο χώρο, στα αρχεία του τόπου, στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων, στα κτίρια, στους δρόμους, στο τοπίο. Αυτό ακριβώς το περιβάλλον, τον τόπο των μαθητών και του σχολείου τους επιδιώκει να μελετήσει η τοπική ιστορία.

Η μελέτη της τοπικής ιστορίας απαιτεί μια μεθοδολογία που διαχωρίζεται από παραδοσιακές διδακτικές προσεγγίσεις του ιστορικού μαθήματος. Σύμφωνα με αυτή δεν δίδεται προτεραιότητα στην ιστορική πληροφόρηση αλλά στη σταδιακή μύηση και εξοικείωση των μαθητών με την ερευνητική μέθοδο και την παραγωγή ιστορικής γνώσης με πρακτικές βιωμένης ιστορικής εμπειρίας.

Σκοπός της ερευνητικής εργασίας τοπικής ιστορίας

·       Η ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης των μαθητών.

·       Η μύηση και η εξοικείωσή τους με τη μεθοδολογία της ιστορικής έρευνας.

Στόχοι της ερευνητικής εργασίας τοπικής ιστορίας

• Η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος των μαθητών για την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
• Η απόκτηση βασικών γνώσεων για την ιστορία του τόπου τους.
• Η σύνδεση των γνώσεων της τοπικής ιστορίας με τις γνώσεις της γενικής ιστορίας.
• Η συνειδητοποίηση της ιστορικής συνέχειας του τόπου μέσα στον οποίο ζουν.
• Η ανάπτυξη κριτικής ιστορικής σκέψης.
• Η καλλιέργεια συνεργατικού πνεύματος.
• Η εξοικείωση των μαθητών με τη χρήση γραπτών και προφορικών πηγών της ιστορίας του τόπου τους.
• Η σύνταξη και η παρουσίαση από τους μαθητές συνθετικών ιστορικών εργασιών.

2. Η μεθοδολογία σχεδιασμού και εκπόνησης προγραμμάτων τοπικής ιστορίας

Η τοπική ιστορία στηρίζεται στην ενεργό συμμετοχή των μαθητών στην οικοδόμηση της γνώσης και απαιτεί την οργάνωση ενός νέου μαθησιακού περιβάλλοντος όπου απουσιάζει το σχολικό εγχειρίδιο και αλλάζουν οι ρόλοι μαθητών και εκπαιδευτικού. Οι μαθητές, από αποδέκτες μιας έτοιμης και εκ των προτέρων επεξεργασμένης γνώσης, γίνονται ενεργά υποκείμενα της παιδαγωγικής πράξης. Ο εκπαιδευτικός αναλαμβάνει το ρόλο του οργανωτή και καθοδηγητή της ελεύθερης δημιουργικής εργασίας του μαθητή. Παράλληλα, το είδος της ιστορικής γνώσης τροποποιείται από μια γεγονοτολογική ιστορία σε «μια ιστορία του καθημερινού, του ατομικού και του ειδικού» (Λεοντσίνης & Ρεπούση, 2001: 18-19).

Ως μέθοδος διδασκαλίας λοιπόν, προτείνεται η μέθοδος της συνεργατικής ερευνητικής εργασίας (project), η οποία παρέχει δυνατότητες συλλογικής δράσης των μαθητών, ευνοεί την ενεργό συμμετοχή τους στη διδακτική πράξη και προωθεί μορφές ανακαλυπτικής ερευνητικής μάθησης.

Το πρώτο στάδιο κάθε ερευνητικής ιστορικής εργασίας είναι η επιλογή του θέματος που προϋποθέτει μια πρώτη αναζήτηση και αξιολόγηση των πηγών που θα μπορούσαν να το υποστηρίξουν. Πολλές από τις πηγές που χρησιμοποιούνται από τους ιστορικούς δεν μπορούν πάντοτε να αξιοποιηθούν στο σχολείο από τους μαθητές λόγω της κατάστασης και της θέσης τους. Η επιλογή λοιπόν του θέματος προϋποθέτει την ύπαρξη και τον εντοπισμό πηγών που μπορούν να παρέχουν πληροφορίες και συγχρόνως είναι κατάλληλες για τη σχολική ομάδα, ως προς την κατάσταση στην οποία βρίσκονται, τη γλώσσα, το ύφος, το βαθμό δυσκολίας του νοήματος, τη θέση, την απόσταση και τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές. Ως πλαίσιο προσδιορισμού του θέματος μπορούν να λειτουργήσουν οι παράμετροι του τόπου, του χρόνου, των εμπλεκόμενων υποκειμένων και του είδους των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Ενδεικτικά αναφέρουμε θέματα τοπικής ιστορίας που μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα για την υλοποίηση ενός σχεδίου εργασίας και να ελκύσουν τον ενδιαφέρον των μαθητών καθώς συνδυάζονται με τη μελέτη του περιβάλλοντός τους.

α) Ιστορικό τοπίο μιας πόλης (δημόσια ή ιδιωτικά κτίρια, σχολεία, ναοί, μοναστήρια, πλατείες, εργοστάσια, γέφυρες, νερόμυλοι, ανεμόμυλοι, εγκαταλελειμμένοι οικισμοί, σιδηροδρομικός σταθμός της περιοχής).

β) Τόποι μνήμης (ηρώα, μνημεία, οχυρώματα, φρούρια, αρχαιολογικοί χώροι, τοπικά μουσεία).

γ) Οικονομικές δραστηριότητες (παραδοσιακά και σύγχρονα επαγγέλματα, βιοτεχνία, γεωργικές καλλιέργειες, κτηνοτροφία, μέσα μεταφοράς).

δ) Μελέτη των τοπωνυμίων μιας περιοχής, των οδωνυμίων ενός χωριού, μιας συνοικίας ή μιας πόλης.

ε) Σημαντικές προσωπικότητες, εθνικοί ήρωες που προέρχονται από την περιοχή.

στ) Καθημερινή ζωή (οικογενειακές ιστορίες, γενεαλογικά δένδρα, ανθρω3πωνύμια, ενδυμασία, έθιμα, συνήθειες, νοοτροπίες, διατροφή, γιορτές).

ζ) Δημογραφική εξέλιξη της περιοχής.

η) Ιστορία ενός τόπου σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.

Αφού ορισθεί το θέμα της ερευνητική εργασίας είναι απαραίτητο να προετοιμασθεί το περιβάλλον εκκίνησης που θα θέτει τις βάσεις προβληματισμού των μαθητών και θα τους προδιαθέτει θετικά για την ανάληψη της εργασίας. Το περιβάλλον εκκίνησης είναι δυνατόν να προετοιμασθεί με την παρουσίαση και  μελέτη επιλεγμένων αποσπασμάτων από ιστορικές πηγές ή λογοτεχνικά κείμενα (δημοτικά τραγούδια, ιστορικά μυθιστορήματα) της περιόδου στην οποία αναφέρεται η ερευνητική εργασία καθώς και με οργανωμένη επίσκεψη σε ιστορικούς χώρους ή τοπικά μουσεία. Σταθερά σημεία ιστορικής αναφοράς σε όλη τη διάρκεια της εργασίας αποτελούν οι θεματικές ενότητες του σχολικού εγχειριδίου της ιστορίας που παρέχουν τη δυνατότητα διασύνδεσης της γενικής ιστορίας με την τοπική.

Ακολουθεί η συζήτηση του διδάσκοντος με τους μαθητές για τον σκοπό και τους στόχους του προγράμματος τοπικής ιστορίας καθώς και η διατύπωση ενός κεντρικού ερωτήματος και ο ορισμός των θεματικών πεδίων. Από αυτά τα θεματικά πεδία μπορούν να προκύψουν επιμέρους ερωτήματα που θα επιτρέψουν τη διερεύνηση όλο και περισσότερων διαστάσεων του παρελθόντος και την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων.

Βασική προϋπόθεση για τη διεξαγωγή ενός προγράμματος τοπικής ιστορίας στο σχολείο είναι ο καθορισμός των χρονικών ορίων μέσα στα οποία αυτό μπορεί να ολοκληρωθεί και η επιμέρους διευθέτηση του σχετικού χρόνου. Μετά από διάλογο με τους μαθητές, ορίζεται ο αριθμός των εβδομάδων που απαιτούνται και διατίθενται συνήθως δύο συνεχόμενες ώρες κάθε εβδομάδα[1]. Για την εξασφάλιση των απαιτούμενων διδακτικών ωρών είναι δυνατόν να δίδεται μία ώρα την εβδομάδα, κυρίως από το μάθημα της Ιστορίας[2] και σε συνδυασμό με διδακτικές ώρες άλλων μαθημάτων π.χ. της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Γλώσσας, των Θρησκευτικών και της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (Λεοντσίνης, 2003: 144-145).

Η προετοιμασία της ιστορικής αναζήτησης εμπεριέχει:

• Τον χωρισμό σε ομάδες.
• Τον ορισμό των δραστηριοτήτων της κάθε ομάδας.
• Τον προγραμματισμό στη βάση του χρονοδιαγράμματος.
• Την οργάνωση των μετακινήσεων.
• Τον ορισμό των κοινών δραστηριοτήτων.

Ο χωρισμός σε ομάδες γίνεται κατά τρόπο ώστε ο αριθμός των μαθητών να καθιστά τις ομάδες ευέλικτες (4-5 άτομα). Η κάθε ομάδα αναλαμβάνει το θεματικό πεδίο με το οποίο θα ασχοληθεί. Από την αρχή καταμερίζονται εργασίες στα μέλη της ομάδας και συγκροτείται χρονοδιάγραμμα εργασιών και πρόγραμμα δραστηριοτήτων. Τα μέλη της ομάδας πραγματοποιούν οργανωμένες επισκέψεις, αξιολογούν, μελετούν και επεξεργάζονται τις ιστορικές πηγές και καταγράφουν τα αποτελέσματα της ερευνητικής τους προσπάθειας. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, οι ομάδες δεν απομονώνονται στο πλαίσιο του ειδικότερου θέματος που μελετούν, αλλά βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία και συνεργασία με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων και την κοινοποίηση των στοιχείων που συγκεντρώνονται. Η εργασία ολοκληρώνεται όταν έχουν επιτευχθεί οι στόχοι, έχει εξαντληθεί ο χρόνος ή μετά από απόφαση της κάθε ομάδας.

Η ιστορική αναζήτηση και η άντληση πληροφοριών μπορεί να γίνει στη σχολική βιβλιοθήκη, στο αρχείο του σχολείου, στο ιστορικό αρχείο της πόλης, στη δημοτική ή άλλη βιβλιοθήκη, στα αρχεία των δήμων, στα μουσεία (ιστορικά, λαογραφικά). Επίσης, οι μαθητές μπορούν να αναζητήσουν πληροφορίες από τον τύπο, από φωτογραφικό ή βιντεοσκοπημένο υλικό που αποτυπώνει όψεις της καθημερινής ζωής του τόπου τους, από τις εθνικές ή θρησκευτικές γιορτές που οργανώνονται σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο και από το διαδίκτυο. Οι μαθητές μπορούν να αναζητήσουν ακόμα πληροφορίες στο οικογενειακό τους περιβάλλον, πράγμα το οποίο απαιτεί την εισαγωγή τους στη μέθοδο της προφορικής συνέντευξης και την προετοιμασία τους για τη διαμόρφωση ενός ερωτηματολογίου ή ενός οδηγού συνέντευξης.

Μετά την ολοκλήρωση της εργασίας, οι ομάδες αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα της ερευνητικής προσπάθειάς τους στη μαθητική κοινότητα ή και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, σε χρόνο που εκ των προτέρων έχει προσδιοριστεί. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της εργασίας μπορεί να συμπληρωθεί με τη διοργάνωση έκθεσης φωτογραφικού υλικού, την ακρόαση ηχητικών ντοκουμέντων από τις προφορικές πηγές που συγκέντρωσαν οι μαθητές και την προβολή βιντεοσκοπημένου υλικού. Η παρουσίαση της εργασίας έχει σκοπό την αξιολόγησή της από το σύνολο της σχολικής κοινότητας μπορεί όμως να λειτουργήσει και σαν κίνητρο για δράση και δημιουργία. Η ερευνητική εργασία ολοκληρώνεται με τη συγγραφή από τα μέλη της κάθε ομάδας μιας συνθετικής γραπτής εργασίας που θα προκύπτει από την έρευνα των θεματικών πεδίων.

3. Η αξιολόγηση του προγράμματος τοπικής ιστορίας

Η αξιολόγηση του προγράμματος τοπικής ιστορίας είναι δυνατόν  να πραγματοποιηθεί σε δύο φάσεις

α) από τα ίδια τα μέλη των ομάδων εργασίας και τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του σχεδίου σχολικής έρευνας (διαμορφωτική αξιολόγηση)

β) από τα ίδια τα μέλη των ομάδων και τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο της σχολικής κοινότητας που θα έχει ορισθεί εκ των προτέρων (διευθυντής του σχολείου, εκπρόσωπος του συλλόγου διδασκόντων, μαθητές άλλων τάξεων) μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της σχολικής έρευνας και την συγγραφή των συνθετικών εργασιών από τα μέλη των ομάδων (συνολική αξιολόγηση) (Λεοντσίνης, 2009: 130).

Η αξιολόγηση αφορά στον τρόπο που οργανώθηκε και υλοποιήθηκε το σχέδιο εργασίας, στην επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων, στον βαθμό της ενεργού συμμετοχής των μαθητών, στην απόκτηση από αυτούς δεξιοτήτων, γνώσεων και στάσεων, στην επιτυχή εφαρμογή του χρονοδιαγράμματος, στη συμβολή του εκπαιδευτικού στην επίτευξη των διδακτικών στόχων, στο κατά πόσον το θέμα ήταν προσαρμοσμένο στην ηλικία και τα ενδιαφέροντα των μαθητών και τέλος στο κατά πόσον η αλληλεπίδραση μαθητών και εκπαιδευτικού και η ευελιξία του προγράμματος συνετέλεσαν στην επίτευξη του βασικού σκοπού της τοπικής ιστορίας που είναι η ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης των μαθητών. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης προσφέρονται για θεωρητική, γνωστική και εμπειρική ανατροφοδότηση στην περίπτωση που το πρόγραμμα επαναληφθεί στο μέλλον και συμβάλλουν αποτελεσματικά στην αυτογνωσία του εκπαιδευτικού (Λεοντσίνης & Ρεπούση, 2001: 111-118).  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αβδελά Ε. (1998). Ιστορία και σχολείο. Αθήνα: Νήσος.

Βαϊνά Μ. (1997). Θεωρητικό πλαίσιο διδακτικής της τοπικής ιστορίας για τον εικοστό πρώτο αιώνα. Αθήνα: Gutenberg.

Βαϊνά Μ. (2002). Δραστηριότητες τοπικής ιστορίας. Ένα εργαλείο εφαρμογής της μεθόδου project στα σχολεία. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Λεοντσίνης Γ.Ν. (1996). Διδακτική της Ιστορίας. Γενική-τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.

Λεοντσίνης Γ.Ν. (1999). Ιστορία-περιβάλλον και η διδακτική τους. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.

Λεοντσίνης Γ.Ν. & Ρεπούση Μ. (2001). Η τοπική ιστορία ως πεδίο σπουδής στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Αθήνα: Εκδόσεις Ο.Ε.Δ.Β.

Λεοντσίνης Γ.Ν. & Κουνέλη Ε. (2001). Η δημιουργική συνθετική γραπτή εργασία ως μαθητική δραστηριότητα στη διδακτική της ιστορίας. Ανακοίνωση στο 2^ο Διεθνές Συνέδριο που διοργάνωσε το εργαστήριο του Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και Διεθνούς Εκπαίδευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών με θέμα: «Η παιδεία στην αυγή του 21^ου αιώνα-ιστορικό-συγκριτικές προσεγγίσεις».

Λεοντσίνης Γ.Ν. (2003). Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του περιβάλλοντος. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.

Λεοντσίνης Γ.Ν. (2009). Σχολική Ιστορία και Περιβάλλον. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.

Ρεπούση Μ. (2004). Μαθήματα ιστορίας. Από την ιστορία στην ιστορική εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

---

[1] Συνιστάται η έρευνα του θέματος να ολοκληρωθεί σε πέντε περίπου μήνες, από τον Ιανουάριο έως και το Μάιο του σχολικού έτους. Το χρονικό αφετηριακό σημείο του Ιανουαρίου επιλέγεται γιατί μέχρι τότε έχουν ήδη διδαχτεί στους μαθητές θεματικές ενότητες που αφορούν στη Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία (Λεοντσίνης, 2003: 144, 153).

[2] Στη Γ΄ τάξη του Γυμνασίου οι ώρες διδασκαλίας της ιστορίας είναι τρεις εβδομαδιαίως.  Προτείνεται λοιπόν μετά τον Ιανουάριο η διάθεση της μιας από τις τρεις ώρες για την ερευνητική εργασία της τοπικής ιστορίας.