Μίνα Αηδονοπούλου: Η αξέχαστη σχολάρχισσα

Μαριάνθη Μπέλλα

Η Μίνα Αηδονοπούλου γεννήθηκε το 1885 και ήταν το πρώτο παιδί του Νικόλαου και της Ιουλίας Αηδονοπούλου. Ακολούθησαν άλλα έξι παιδιά, από τα οποία μόνο το ένα ήταν αγόρι. Ο πατέρας Αηδονόπουλος ήταν έμπορος και είχε τη δυνατότητα να εξασφαλίσει μια άνετη ζωή στην πολυμελή οικογένειά του. Η Αηδονοπούλου σπούδασε στη Γυμναστική Ακαδημία και μετά την ολοκλήρωση των σπουδών της, το 1913, προσελήφθη ως καθηγήτρια σωματικής αγωγής στα «Εκπαιδευτήρια Μαρίας Κρίκου», στην οδό Μαυρογένους 8, στον Άγιο Παντελεήμονα, όπου εργάστηκε επί δύο χρόνια[1].

Το 1915 προσελήφθη στο «Πρότυπο Εκπαιδευτήριο Ηλία Κωνσταντινίδου», το οποίο λειτουργούσε σε δύο κτήρια, ένα για τα αγόρια (αρρεναγωγείο) και ένα για τα κορίτσια (παρθεναγωγείο), στην αρχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Το παρθεναγωγείο διέθετε νηπιαγωγείο, δημοτικό, ελληνικό σχολείο, γυμνάσιο (ελληνικό και αγγλικό) και οικοτροφείο. Σημαντική καινοτομία του σχολείου ήταν ότι οι απόφοιτοι του γυμνασίου έπαιρναν δύο απολυτήρια: ένα ελληνικού και ένα αγγλικού γυμνασίου. Το σχολείο παρείχε επίσης σπουδές μεταγυμνασιακού επιπέδου στην «Ειδική Σχολή Εμπορίου, Πρακτικών Σπουδών και ιδίως Οικοκυρικής», όπου οι μαθήτριες παρακολουθούσαν μαθήματα εμπορίου και οικιακής οικονομίας, και στο «Τμήμα πανεπιστημιακών σπουδών», όπου σε συνεργασία με πανεπιστήμια της Αγγλίας παραδίδονταν μαθήματα αγγλικής φιλολογίας[2].

Η Αηδονοπούλου εργάστηκε στο παρθεναγωγείο επί δύο χρόνια. Μετά την απομάκρυνση της διευθύντριάς του (για λόγους υγείας), ανέλαβε προσωρινά τη διεύθυνσή του. Λίγο αργότερα έγινε διευθύντρια. Με την εργατικότητα, τον δυναμισμό, τα διοικητικά και οργανωτικά της προσόντα, την ευθύτητα, το αλάνθαστο παιδαγωγικό της ένστικτο και τη μεγάλη αγάπη για τα παιδιά έγινε σύντομα η «ψυχή» και το στήριγμα του σχολείου[3]. 

Το εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδου ήταν ένα από τα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία της Αθήνας, στο οποίο εφαρμόζονταν νέες παιδαγωγικές μέθοδοι -κυρίως στον τομέα της οργάνωσης της σχολικής ζωής και των σχέσεων μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων- και  νέες διδακτικές προσεγγίσεις. Μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες που εφαρμόστηκαν ήταν η αυτοδιοίκηση (λειτουργία μαθητικής κοινότητας), αρχικά στις ανώτερες γυμνασιακές τάξεις του παρθεναγωγείου, με σκοπό την ανάπτυξη στις μαθήτριες πνεύματος συνεργασίας, αυτενέργειας, πρωτοβουλίας και ευθύνης για τη σωστή λειτουργία του σχολείου. Η κοινότητα συστάθηκε το 1923, το συμβούλιό της ψηφιζόταν από την ολομέλεια των μαθητριών, συνεδρίαζε κάθε 15 μέρες και έπαιρνε αποφάσεις για ζητήματα λειτουργίας του σχολείου (κυρίως για το τμήμα των εσωτερικών, δηλαδή των οικότροφων)[4]. Αργότερα, εκτός από τη γυμνασιακή, δημιουργήθηκε μαθητική κοινότητα και στο δημοτικό σχολείο (το οποίο ήταν μικτό). Σκοπός της ήταν η καλλιέργεια πνεύματος συνεργασίας και αλληλοβοήθειας ή όπως έλεγαν οι μικροί μαθητές και μαθήτριες «ο ένας για τους άλλους και οι άλλοι για τον έναν». Κάθε τάξη είχε τον/την πρόεδρό της και μια φορά την εβδομάδα γινόταν συνεδρίαση στην οποία μαθητές και μαθήτριες μπορούσαν να εκφράσουν ελεύθερα τη γνώμη τους[5].

Στο πλαίσιο της μαθητικής κοινότητας λειτουργούσαν επιτροπές με προεδρείο και συγκεκριμένες δραστηριότητες (μαθητικού περιοδικού, θεάτρου, βιβλιοθήκης, φιλανθρωπίας, γιορτών και εκδρομών, αθλητισμού, αλληλογραφίας). Στο σχολείο φοιτούσαν παιδιά αθηναϊκών οικογενειών με σημαντική προσφορά στον νεοελληνικό πολιτισμό. Φοιτούσαν επίσης και πολλά παιδιά Ελλήνων του εξωτερικού, από την Αγγλία, Αμερική, Νότια Αφρική, Αίγυπτο και Ινδίες. Οι γονείς τους είχαν επιλέξει  το σχολείο αυτό για τη μόρφωση και την διαμονή των παιδιών τους στην Ελλάδα. 

Λειτουργούσε επίσης «Σύνδεσμος σπιτιού και σχολείου» με σκοπό την στενή συνεργασία οικογένειας και σχολείου για την αντιμετώπιση ζητημάτων που αφορούσαν στην υγεία, τη μόρφωση των παιδιών και την προετοιμασία τους για τη ζωή. Ο Σύνδεσμος είχε καταστατικό και επιτροπές (υγιεινής, εκπαιδεύσεως, παραπόνων και επισκεπτριών, δηλαδή κυριών που επισκέπτονταν τις οικογένειες των μαθητών/τριών και συζητούσαν μαζί τους για ζητήματα που αφορούσαν στη φοίτηση των παιδιών τους στο σχολείο)[6].

Το 1923 συστάθηκε τμήμα του «Ερυθρού Σταυρού της Νεότητας και της Κοινωνικής Πρόνοιας» (Junior Red Cross), με πρωτοβουλία του καθηγητή του σχολείου και διευθυντή της Σχολικής Υγιεινής του υπουργείου Παιδείας Εμμανουήλ Λαμπαδάριου. Σκοπός του ήταν η  ανάπτυξη πνεύματος αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας στα παιδιά. Για την καλύτερη οργάνωσή του συστάθηκε  κοινότητα με προεδρείο, η οποία ίδρυσε βρεφονηπιακό σταθμό και ιατρείο όπου ένας γιατρός και μια νοσοκόμος, με τη βοήθεια των μαθητριών της Β΄ Πρακτικών Σπουδών, εξέταζαν άπορους αρρώστους[7]. Ιδρύθηκε, επίσης, «Γυναικεία Τράπεζα-Σχολικόν Ταμιευτήριον», με σκοπό την αποταμίευση χρημάτων και την πρακτική άσκηση των μαθητριών της Β΄ Πρακτικών Σπουδών. Οι εσωτερικές μαθήτριες δεν κρατούσαν πλέον μετρητά για την εξυπηρέτησή τους, αλλά «τσεκ, μέσο πρακτικό και εύκολο»[8]. Παράλληλα, λειτουργούσαν με ευθύνη της κοινότητας «Σχολικά Πρατήρια», δηλαδή καντίνες που πουλούσαν όχι μόνο τρόφιμα αλλά και διάφορα χρήσιμα είδη για τα παιδιά που ήταν εσωτερικά[9].

Σύμφωνα με τη Διδώ Παπά (μετέπειτα Σωτηρίου), που εξελέγη πρόεδρος της κοινότητας το 1926, στο σχολείο επικρατούσε ευχάριστη και δημιουργική ατμόσφαιρα με την εφαρμογή πολλών καινοτομιών, όπου όλες οι μαθήτριες εργάζονταν για «το γλυκό μέλι της μάθησης». Ο διευθυντής Κωνσταντινίδης και το εκπαιδευτικό προσωπικό προσπαθούσαν να διαπλάσουν τον χαρακτήρα των μαθητριών, να τους δώσουν αρχές και αξίες και να τις μυήσουν σε ένα νέο τρόπο σκέψης και δράσης[10].

Στο εκπαιδευτήριο εργάστηκαν σημαντικοί νεωτεριστές παιδαγωγοί, όπως ο Δημ. Γληνός, ο Ιω. Χαντέλης, η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Ιω. Γρυπάρης, ο Αδ. Χιωτέλλης, ο Σπ. Μαλακατές, η Ζην. Ζαλούχου, η Όλγα Κακριδή (σύζυγος του Ιωάννη Κακριδή) και πολλοί άλλοι. Στο σχολείο εργάστηκε επίσης, από το 1923, μια από τις πιο φωτισμένες δασκάλες της εποχής, η Ειρ. Παϊδούση, η οποία έγινε υποδιευθύντρια του δημοτικού σχολείου (με διευθύντρια την Αηδονοπούλου) και ήταν υπεύθυνη για το μάθημα της έκθεσης σε όλες της τάξεις. Οι μαθήτριες ενθαρρύνονταν να γράφουν στη μητρική τους γλώσσα (δημοτική) και να εκφράζονται ελεύθερα. Αποσπάσματα εκθέσεων των μαθητριών του σχολείου δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ελληνίς (1924), με προλογικό σημείωμα της Παϊδούση[11]. Στο νηπιαγωγείο του εκπαιδευτηρίου εργάστηκαν η Φούλα Καναρέλλη, η Παναγ. Χανιώτου και η Κλ. Βολονάκη στη ζωγραφική, καθώς και πέντε αγγλίδες και πέντε γαλλίδες καθηγήτριες ξένων γλωσσών[12].

Όταν το 1927 ο Κωνσταντινίδης αποσύρθηκε, η Αηδονοπούλου αγόρασε την επιχείρηση, η οποία μετονομάστηκε σε «Εκπαιδευτήρια Μίνας Ν. Αηδονοπούλου και Σία»  και διέθετε νηπιαγωγείο, μικτό δημοτικό, ελληνικό σχολείο, πλήρες γυμνάσιο θηλέων (παρθεναγωγείο) και οικοτροφείο. Σύντομα απέκτησε μεγάλη φήμη και ακτινοβολία στην Αθήνα. Η μαθητική κοινότητα, που απαιτούσε δημοκρατικές διαδικασίες διοίκησης και οργάνωσης, συνέχισε να λειτουργεί πιο συστηματικά και αποτελούσε βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής λειτουργίας του σχολείου. Όπως έγραφαν οι ίδιες οι μαθήτριες στο μαθητικό περιοδικό Το σχολείο μας «σκοπός της κοινότητας είναι να ενεργούμε μόνες μας και να ζούμε αδελφωμένες μέσα εις τη σχολική μας κοινωνία». 

Η διευθύντρια και ιδιοκτήτρια Αηδονοπούλου είχε πάθος με τη δουλειά της, ήξερε πάντα τι ήθελε και τι μπορούσε ο καθένας να προσφέρει για τη σωστή λειτουργία του σχολείου. Με την παρουσία της και τον τρόπο εργασίας της γινόταν παράδειγμα συνεργατικότητας και δράσης τόσο για τους εκπαιδευτικούς όσο και για τους/τις μαθητές/μαθήτριες. Σύμφωνα με την μαθήτρια Ιουλία Ιατρίδη «ήταν πρόσωπο σχεδόν μυθικό που προκαλούσε φόβο και δέος»[13]. Οι μαθήτριες του γυμνασίου της αφιέρωναν πειραχτικά δίστιχα, μέσα από τις στήλες του περιοδικού Το σχολείο μας, και την απεικόνιζαν σαν ένα εξωπραγματικό όν «όλο μάτια και όλο αυτιά».

«Πολύ καλή είσαστε κυρία Μίνα

Πολλές φορές όμως είσθ’ αυστηρή

Πού θα μας πάτε το Μάη μήνα

Στην περιπόθητη εκείνη εκδρομή»[14]

Μέσα από τις επιτροπές της μαθητικής κοινότητας το κάθε παιδί μπορούσε να εκφραστεί, να ανακαλύψει τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά του και να διαμορφώσει την προσωπικότητά του. Η κάθε επιτροπή είχε ένα πρόεδρο και στο τέλος του σχολικού έτους παρουσίαζε το έργο της στη σχολική κοινότητα. Η «επιτροπή περιοδικού» ήταν υπεύθυνη για την σύνταξη του μαθητικού περιοδικού Το σχολείο μας, το οποίο ήταν το πρώτο που γράφτηκε από μαθήτριες, και παρουσίαζε όλη τη ζωή και τη δραστηριότητα του σχολείου. Δημοσίευε νέα για τη σχολική ζωή, κριτική του έργου της κοινότητας και των επιτροπών της, εργασίες, διηγήματα, βιογραφίες, βιβλιοκριτικές, εικονογραφημένες ιστορίες, ανέκδοτα, αινίγματα και λογοπαίγνια. Το 1935 βγήκε αναμνηστικό τεύχος του περιοδικού με επιλογή εκλεκτών κομματιών που δημοσιεύτηκαν από την αρχή της κυκλοφορίας του. Στο τεύχος αυτό έγινε αφιέρωμα στις μαθήτριες που έφυγαν πρόωρα από τη ζωή, τη Λιλή Γληνού, τη Φραγκίστη Ψαραύτη και την Έλλη Παπαπέτρου[15]. 

Ο Αγώνας της Γυναίκας, αριθ. 102, 15/10/1929

Η «επιτροπή βιβλιοθήκης» είχε αναλάβει την ευθύνη της λειτουργίας της βιβλιοθήκης, που άνοιξε το 1925, διέθετε βιβλιοθηκάριο και είχε εμπλουτιστεί με λογοτεχνικά και επιστημονικά βιβλία (ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά) και τη νέα μεγάλη εγκυκλοπαίδεια του Μακρή. Διέθετε επίσης και τμήμα βιβλιοδετικής το οποίο έδεσε 125 βιβλία. Κάθε χρόνο γιορταζόταν η επέτειος της ίδρυσής της με διαλέξεις μαθητριών πάνω σε διάφορα θέματα, κυρίως φιλολογικά. Η «επιτροπή αλληλογραφίας» είχε αναλάβει την αποστολή εντύπων του σχολείου και την επικοινωνία με σχολεία άλλων χωρών (Αιγύπτου, Κύπρου, Βελγίου, Ολλανδίας, Ελβετίας, Αυστρίας), με σκοπό την απόκτηση γνώσεων για τις χώρες αυτές, την ενημέρωση για τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων τους, καθώς και την ανταλλαγή απόψεων και εντυπώσεων[16]. Το 1927, η «επιτροπή αλληλογραφίας» φιλοτέχνησε άλμπουμ για το σχολείο και τις δραστηριότητές του, το οποίο έστειλε στο Βέλγιο και αργότερα στην Αυστρία. Η «επιτροπή φιλανθρωπίας» διοργάνωνε εράνους, αποκριάτικους χορούς θεατρικές παραστάσεις, εκθέσεις ζωγραφικής και εργόχειρων για τη συγκέντρωση χρημάτων τα οποία διατίθενταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η κοινότητα είχε αναλάβει τη  βοήθεια των φτωχών παιδιών και προσφυγόπουλων της περιοχής, καθώς και ενός καινούργιου ορφανοτροφείου που είχε ανοίξει στο Πολύγωνο. Η «επιτροπή γιορτών και εκδρομών» οργάνωνε γιορτές, χορούς, διαλέξεις και εκδρομές όχι μόνο ημερήσιες, που γίνονταν μια φορά το μήνα, αλλά και απογευματινές για μάθημα στην ύπαιθρο (π.χ. στην Ακρόπολη ή στην Πεντέλη). Επίσης, οι μαθήτριες επεξεργάζονταν με τη βοήθεια των δασκάλων τους διάφορα θέματα του ενδιαφέροντός τους και έδιναν διαλέξεις στο σχολείο. Το 1930 έγιναν οι παρακάτω διαλέξεις: Ευρύκλεια Παπαλεξοπούλου «Το αρχαίο θέατρο», Αγλαΐα Παγκάλου «Ηρωίδες του  Σοφοκλή», Τζούλια Κροκιδά «Για τον Παπαδιαμάντη», Αλεξάνδρα Ράλλη «Χριστόφορος Κολόμβος», Ντόλυ Αναστασιάδου «Αθήνα», Μαίρη Βεάκη «Νέο Θέατρο»[17]. Η «επιτροπή αθλητισμού» οργάνωνε αθλητικές εκδηλώσεις και αγώνες. Η «επιτροπή θεάτρου» οργάνωνε θεατρικές παραστάσεις των οποίων τα έσοδα δίνονταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η «επιτροπή κουκλοθέατρου» οργάνωνε παραστάσεις κουκλοθέατρου με την καθοδήγηση της καθηγήτριας τεχνικών Ελένης Περράκη. Στην επιτροπή αυτή συμμετείχε ενεργά και η μαθήτρια Άλκη Ζέη, μετέπειτα συγγραφέας, γράφοντας το σενάριο για τις «Κλαψωδίες» και επινοώντας τον ήρωα του κουκλοθέατρου Κλούβιο[18]. Η πρώτη παράσταση κουκλοθέατρου έγινε στο σχολείο στα χρόνια της Κατοχής και είχε μεγάλη επιτυχία. Καθώς ήταν κάτι πρωτοποριακό για την Ελλάδα, την παρακολούθησαν σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Σεβαστίκογλου, ο Εμπειρίκος, ο Ελύτης, ο Γκάτσος και ο Πλωρίτης. Αργότερα οργανώθηκε και «επιτροπή χημείου», που έκανε πολλά και ενδιαφέροντα πειράματα.

Στο σχολείο φοιτούσε η Λιλή Γληνού, κόρη του Δημήτρη Γληνού, η οποία δραστηριοποιήθηκε στην κοινότητα και ιδιαίτερα στην «επιτροπή περιοδικού», όπου δημοσίευε εργασίες και διηγήματα, όπως τις «Σπετσιώτικες εντυπώσεις» (1925), το φανταστικό διήγημα «Το σχολείο μου το 2000» (1925), το διήγημα «Χάνσι» (1926) και τον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε την 25η Μαρτίου στη σχολική γιορτή (1926). Επίσης, στο σχολικό περιοδικό δημοσίευσαν η Ειρήνη Δελμούζου το διήγημα «Δύο αθάνατα μάτια» (1940) και η Ελένη Δελμούζου την εργασία «Ισοζύγιο της επιστημονικής γνώσης με τη φιλολογική γνώση» (1940) όπου επισήμανε την ανάγκη της καλλιέργειας της επιστημονικής γνώσης στο σχολείο[19]. Η Διδώ Παπά (μετέπειτα Σωτηρίου) δημοσίευσε τα διηγήματα «Οι γιορτές» (1927), «Τραγική συνάντηση» (1927), «Μυγδαλιές» (1927) και έδωσε διαλέξεις με θέμα «Η ζωή και το έργο του Κρυστάλλη» (1925) και «Διονύσιος Σολωμός» (1925)[20]. Η Άλκη Ζέη δημοσίευσε το διήγημα «Μάχη στο διάδρομο» (1940), η αδελφή της Λενούλα Ζέη «Ένα μοντέρνο κορίτσι και μια γριά γιαγιά» (1940) και η Κυβέλη Μυράτ «Είμαι ένα τέρας» (1940)[21].

Το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου έκανε προσπάθειες να αναπτύξει την ευαισθησία και το ενδιαφέρον των μαθητριών για τα άτομα με ειδικές ανάγκες και, στο πλαίσιο της μαθητικής κοινότητας, οργανώθηκαν διαλέξεις με θέμα τους τυφλούς και τους κωφάλαλους, στις οποίες μίλησαν μαθήτριες που είχαν μελετήσει τα συγκεκριμένα θέματα[22].

Συνεπώς, το μεγάλο επίτευγμα της Αηδονοπούλου ήταν η αυτοδιοίκηση, η λειτουργία της μαθητικής κοινότητας, την οποία, όταν απευθυνόταν στις μαθήτριες, αποκαλούσε «η κοινότητά σας» γιατί ήθελε να την θεωρούν δική τους, να την αγαπούν και να εργάζονται συστηματικά για τη σωστή λειτουργία της[23].

Μετά από πολλά χρόνια λειτουργίας, με την κήρυξη του πολέμου το 1940 το σχολικό κτήριο επιτάχτηκε αρχικά από τους Εγγλέζους και αργότερα, από τον Απρίλιο του 1941, από τους Γερμανούς. Η Αηδονοπούλου, κάτω από δύσκολες συνθήκες αγωνίστηκε να ξαναστήσει το σχολείο και αναζήτησε νέο σχολικό κτήριο, στην περιοχή κοντά στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Κατάφερε να νοικιάσει δύο σπίτια, ένα για το δημοτικό στην οδό Στουρνάρα (η Άλκη Ζέη αναφέρει την οδό Μπουμπουλίνας) και ένα για το γυμνάσιο στην οδό Ζαΐμη. Αύλειος χώρος δεν υπήρχε οπότε το διάλειμμα γινόταν μέσα στον δρόμο κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Αηδονοπούλου που εφημέρευε ακατάπαυστα. 

Μετά τον πόλεμο το 1945 πήρε δάνειο και επισκεύασε το παλιό κτήριο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που ήταν τελείως κατεστραμμένο, και προσπάθησε να μαζέψει τα παιδιά της, τους μαθητές και τις μαθήτριες που είχαν τόσο ταλαιπωρηθεί και υποφέρει τα προηγούμενα δύσκολα χρόνια. Όπως ομολογούσε η ίδια στους συνεργάτες της «Δεν μπορώ πια να μαλώσω παιδί μετά την Κατοχή» και με κατανόηση, νουθεσία και πραότητα προσπαθούσε να πλησιάσει τα παιδιά, να τα δραστηριοποιήσει, να τους εμπνεύσει την αγάπη για τη γνώση. Όπως έλεγε η ίδια «οι ευτυχέστερες στιγμές της εκπαιδευτικής εργασίας είναι όταν βλέπω ότι οι προσπάθειες του σχολείου καρποφορούν, όταν δηλαδή βλέπω με τις πράξεις τους τα παιδιά να δείχνουν ότι πήραν απ’ το σχολείο και ήθος και μόρφωση»[24]. 

Το μεγάλο της όνειρο ήταν ένα νέο σχολικό κτήριο που να πληροί τους κανόνες της υγιεινής, ηλιόλουστο μέσα στον καθαρό αέρα και μακριά από το πολύβουο κέντρο της Αθήνας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 κατάφερε να αγοράσει ένα οικόπεδο στο προάστιο της Φιλοθέης, όπου έκτισε νέο και μοντέρνο σχολικό κτήριο. Όμως, δεν πρόλαβε να το δει να ζωντανεύει από τις φωνές των παιδιών. Μετά από επιτυχή επέμβαση κοίλης έπαθε ανακοπή καρδιάς και στις 23 Νοεμβρίου του 1958, στις 5.30 το απόγευμα, άφησε την τελευταία της πνοή[25]. 

Ελευθερία 13/9/1960

Στο σχολείο φοίτησαν πολλοί επώνυμοι, όπως η Διδώ Παπά (μετέπειτα Σωτηρίου), η Άλκη Ζέη, η Ελένη Σταυρινού (μετέπειτα Βακαλό), η Ιουλία Ιατρίδη, η Κάτια Λεμπέση, ο Δημήτρης Χορν (εσωτερικός στις τρεις τελευταίες τάξεις του δημοτικού), ο Σάκης Πεπονής, ο Φρέντυ Γερμανός, η κόρη του Ναταλία Γερμανού και πολλοί άλλοι.

Η Αηδονοπούλου ήταν το «σύμβολο των παιδικών χρόνων» πολλών μαθητών και μαθητριών και η προσωπικότητά της ακτινοβολούσε μέσα στο σχολείο της. Σύμφωνα με τον καθηγητή μαθηματικών του σχολείου Πλάτωνα Σωτηρίου: «Είχε πάθος για το έργο της, έργο σκληρό και δύσκολο: Να δέχεσαι παιδιά και να επιστρέφεις στην κοινωνία ανθρώπους όσο το δυνατόν πιο ακέραιους, πιο γερούς και συγκροτημένους πνευματικά μα και ψυχικά»[26].

Το περιοδικό Το σχολείο μας και το Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου φυλάσσονται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Βιβλιοθήκη, ελληνικά περιοδικά - εκπαίδευση).

---

[1] Λ. Χ. «Ένα χρονικό», Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου, Απρίλιος 1960, σ. 4.

[2] Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Πρότυπο εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδη», Αφιέρωμα «Ελληνικά Παρθεναγωγεία», ένθετο περιοδικό Επτά Ημέρες/Η Καθημερινή, 27/1/2002, σ. 10.

[3] Λ. Χ. «Ένα χρονικό», ό.π., σ. 4.

[4] Νίτσα Δημητριάδου, «Κοινότης εσωτερικού», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 1, Δεκέμβριος 1925, σ. 36.

[5] Πολυξένη Βελουδίου, «Η Γ΄ Δημοτικού», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 2, Απρίλιος 1926, σσ. 32-33.

[6] Έλλη Μουλούλη, «Σύνδεσμος σπιτιού και σχολείου», Το σχολείο μας, αριθ. 1, Δεκέμβριος 1925, σσ. 28-29.

[7] Ελλάς Ροδά, «Ο Ερυθρός Σταυρός της Νεότητος», Το σχολείο μας, ό.π., σ. 32.

[8] Έλλη Μουλούλη, «Γυναικεία Τράπεζα-Σχολικόν Ταμιευτήριον», Το σχολείο μας, ό.π., σ. 34.

[9] Ελένη Μουλούλη, «Σχολικά πρατήρια», Το σχολείο μας, ό.π., σ. 34.

[10] Διδώ Παπά, «Η ζωή του σχολείου μας», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 2, Απρίλιος 1926, σ. 31.

[11] Ελμίνα Παντελάκη, «Μερικές κρίσεις για το Παρθεναγωγείο Ηλ. Κωνσταντινίδη», Ελληνίς, 6-7 (1924), σ. 138, σσ. 138-142.

[12] Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Πρότυπο εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδη», ό.π., σ. 10.

[13] Ιουλία Ιατρίδη, «Παρέλαση», Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου, ό.π., σσ. 19-20.

[14] «Η κοινότης», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 4, Μάιος 1927, σ. 25.

[15] Τατιάνα Βαρούτη, «Νεκρολογία», Το σχολείο μας,  Αναμνηστικό τεύχος, 1935-1936, σ. 21-22.

[16] Μαίη Δαπόντε, «Εμείς», Το σχολείο μας, ό.π., σ. 32.

[17] «Γενικό προεδρείο», Το σχολείο μας, έτος στ΄, αριθ. 3-4, 1930-31, σσ. 93-94.

[18] Άλκη Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σσ. 220-226.

[19] Λιλή Δ. Γληνού, «Σπετσιώτικες εντυπώσεις», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 1, Δεκέμβριος 1925, σσ. 20-21. Λιλή Δ. Γληνού, «Το σχολείο μου το 2000», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 1, Δεκέμβριος 1925, σσ. 23-26. Λιλή Δ. Γληνού, «Χάνσι», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 2, Απρίλιος 1926, σσ. 14-15. Λιλή Γληνού, «Πανηγυρικός λόγος 25ης Μαρτίου», Το σχολείο μας, έτος Α΄, αριθ. 2, Απρίλιος 1926, σσ. 42-43. Ειρήνη Α. Δελμούζου, «Δύο αθάνατα μάτια», Το σχολείο μας, έτος 16^ο, αριθ. 55-56, 30 Ιουνίου 1940, σσ. 21. Ελένη Δελμούζου, «Ισοζύγιο της επιστημονικής γνώσης με τη φιλολογική γνώση», Το σχολείο μας, έτος 16^ο, αριθ. 55-56, 30 Ιουνίου 1940, σσ. 29-30.

[20] Διδώ Παπά, «Οι γιορτές», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 3, Ιανουάριος 1927, σ. 5. Διδώ Παπά, «Τραγική συνάντηση», Το σχολείο μας,  έτος Β΄, αριθ. 3, Ιανουάριος 1927, σσ. 9-11. Διδώ Παπά, «Μυγδαλιές», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 4, Μάιος 1927, σ. 5. Διδώ Παπά, «Η κοινότης», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 3, Ιανουάριος 1927, σ. 27.

[21] Το σχολείο μας, έτος 16^ο, αριθ. 55-56, 30 Ιουνίου 1940.

[22] Άννα Αξαρλή, «Για τους τυφλούς», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 4, Μάιος 1927, σσ. 27-34. Κλειώ Μαράσογλου, «Για τους κωφαλάλους», Το σχολείο μας, έτος Β΄, αριθ. 5, Δεκέμβριος 1927, σσ. 28-29.

[23] Λ. Χ. «Ένα χρονικό», ό.π., σ. 5.

[24] Ιουλία Πετρέα, «Φωτεινός οδηγητής», Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου, ό.π., σσ. 31-38.

[25] Λ. Χ. «Ένα χρονικό», ό.π., σ. 5.

[26] Πλάτων Σωτηρίου, «Ένας χρόνος πέρασε», Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου, ό.π., σσ. 23-24.