Η εκπαιδευτική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή γύρω από το Πεδίο του Άρεως

Μαριάνθη Μπέλλα

Σύντομο ιστορικό

Το Πεδίο του Άρεως είναι ένα δημόσιο άλσος της Αθήνας που δημιουργήθηκε το 1934. Πήρε το όνομά του από τα στρατιωτικά γυμνάσια της Φρουράς των Αθηνών που γίνονταν, κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα, μπροστά στον ναό των Ταξιαρχών (από το λατινικό  Campus Martius).

Σύμφωνα με μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή Αμπού, την ίδια περίοδο, τις Κυριακές και τις γιορτές, οι Αθηναίοι με τις οικογένειές τους έκαναν τον περίπατό τους,  χειμώνα καλοκαίρι, στην οδό Πατησίων. Πήγαιναν με τα πόδια, με άμαξα ή με άλογα. Στην έξοδο της πόλης, σε ένα πλάτωμα στα δεξιά της Πατησίων, στηνόταν τις απογευματινές ώρες μια μικρή ξύλινη πολυγωνική εξέδρα[1] όπου η στρατιωτική μπάντα έπαιζε μουσική (βαλς, πόλκα, καντρίλιες). Γύρω από την εξέδρα μαζεύονταν άνδρες και γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων με επίσημη φορεσιά. Στην εκδήλωση αυτή συμμετείχαν και οι βασιλείς, οι οποίοι κατέφθαναν έφιπποι, συνοδευόμενοι από την αυλή και ένα άγημα του ιππικού. Τότε, με το σύνθημα του φρούραρχου Αθηνών ξεκινούσε η τελετή, η οποία ήταν η σημαντικότερη κοσμική εκδήλωση της πόλης[2].

Όμως, από το 1859, που στην περιοχή έγιναν τα «Σκιαδικά»  (φοιτητικές αναταραχές με πολλούς τραυματίες), η εκδήλωση αυτή δεν ξαναέγινε. Το 1861 δημιουργήθηκε το Ιπποδρόμιο της Φρουράς των Αθηνών και το 1869 ανεγέρθηκε νεοκλασικό κτήριο που στέγασε τον Στρατώνα του Ιππικού, το οποίο κατεδαφίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όταν το Πεδίο του Άρεως διαμορφώθηκε σε δημόσιο άλσος[3]. 

Το 1884, επί βασιλείας Γεωργίου Α΄, κατασκευάστηκε η Ιππευτική Σχολή και το 1888, κοντά στο Στρατώνα του Ιππικού, το Ιπποδρόμιο Συνταγματάρχου Μελεάγρου, ένα κλειστό Ιπποδρόμιο, το οποίο κατεδαφίστηκε την ίδια εποχή με τον Στρατώνα. Σήμερα εκεί βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου[4].

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 23ης Ιουλίου 1887 η έκταση του Πεδίου του Άρεως εντάχτηκε στο Σχέδιο πόλεως και χαρακτηρίστηκε ως μη οικοδομήσιμος κοινόχρηστος χώρος. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα ήταν εξοχική περιοχή, με ελάχιστο πληθυσμό.

Κατά την περίοδο του Εθνικού διχασμού, όταν η Αντάντ επέβαλε ναυτικό αποκλεισμό στο «κράτος των Αθηνών»,  οι οπαδοί του βασιλιά Κωνσταντίνου, με επικεφαλής τον αρχιεπίσκοπο Θεόκλητο, οργάνωσαν, στις 12 Δεκεμβρίου 1916, το «Ανάθεμα» κατά του Βενιζέλου, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το άγαλμα της θεάς Αθηνάς.  Επρόκειτο για μια τυπική τελετουργία εξορκισμού, κατά την οποία, πλήθη διαδηλωτών έριχναν πέτρες αναθεματίζοντας τον Βενιζέλο. Οι χιλιάδες πέτρες που ρίχτηκαν  σχημάτισαν τη στήλη του «Αναθέματος». Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, στην περιοχή Πολυγώνου δημιουργήθηκε προσφυγικός συνοικισμός.

Το Πεδίο του Άρεως μετατράπηκε σε κοινόχρηστο άλσος το 1934. Η φύτευσή του άρχισε το 1935 και σταδιακά ολοκληρώθηκε το 1940.  Τότε παρουσιάστηκε μια παλαιότερη ιδέα για την δημιουργία ενός Πανελλήνιου Ηρώου. Για τον λόγο αυτόν συγκροτήθηκε επιτροπή που ανέθεσε στο Σωματείο Ελλήνων Γλυπτών τη φιλοτέχνηση μαρμάρινων προτομών ηρώων του 1821, με σκοπό την ανάταση του εθνικού αισθήματος και την τόνωση της εθνικής ιδεολογίας του Έλληνα πολίτη. Στις 25 Μαρτίου 1937 έγιναν τα αποκαλυπτήρια 16 προτομών, στη βόρεια πλευρά του άλσους, στη λεγόμενη «λεωφόρο των ηρώων»[5]. Την ίδια εποχή έγιναν και τεχνικά έργα, όπως: αρδευτικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός, παγκάκια, συντριβάνια, οίκημα του γραφείου διοίκησης, αναψυκτήριο Green Park και Περίπτερο Γαρδένια.

Στον χώρο του Πεδίου του Άρεως, εκτός των ανδριάντων των αγωνιστών του ’21, είναι τοποθετημένα και άλλα γλυπτά όπως ο έφιππος ορειχάλκινος ανδριάντας του βασιλιά Κωνσταντίνου στην κεντρική είσοδο, το μνημείο πεσόντων Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών (στήλη που έχει στην κορυφή το άγαλμα της θεάς Αθηνάς) και το μνημείο Ιερού Λόχου (σύνθεση με επιγραφική πλάκα προς τιμήν του στρατηγού Τσιγάντε και των ιερολοχιτών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου)[6].

Το 1935 στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης των παιδικών λουτρών στην Αθήνα, δημιουργήθηκε στη συμβολή των οδών Πατησίων και λεωφόρου Αλεξάνδρας, παιδικός κήπος με πράσινο και δεξαμενή θαλασσινού νερού στην οποία κολυμπούσαν τα παιδιά της περιοχής. Η λειτουργία της διαρκούσε από τις 9 π.μ. ως τη 1 μ.μ. ενώ τα παιδιά ήταν ηλικίας 6-12 ετών. Καταγράφονταν σε ειδικό μητρώο και εξετάζονταν από γιατρούς, οι οποίοι τα παρακολουθούσαν καθημερινά συμπληρώνοντας ατομικά δελτία. Στη συνέχεια, δημιουργούσαν ομάδες 40-60 ατόμων, οι οποίες οδηγούνταν με απόλυτη τάξη στη δεξαμενή και παρέμεναν περίπου 20 λεπτά. Παρόμοιες δεξαμενές λειτουργούσαν στο Κουκάκι και στον Άγιο Παντελεήμονα[7].

Κατά τη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής (1940-1944) το Πάρκο σχεδόν εγκαταλείφθηκε. Μετά την Απελευθέρωση, το 1945 άρχισε η συντήρησή του και ένα χρόνο αργότερα εξασφαλίστηκε η άρδευσή του. 

Το Πεδίο του Άρεως ήταν το πάρκο όπου τα παιδιά των κεντρικών συνοικιών της Αθήνας περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους. Τα απογεύματα έπαιζαν στις παιδικές χαρές και τις αλέες του και παρακολουθούσαν παραστάσεις Καραγκιόζη, τα καλοκαιρινά πρωινά κολυμπούσαν στην δεξαμενή θαλασσινού νερού της Πατησίων και την 25η Μαρτίου κατέθεταν στεφάνι στις προτομές των ηρώων του ’21.  Γύρω από το πάρκο λειτουργούσαν δημόσια και ιδιωτικά σχολεία τα οποία αξιοποιούσαν τους χώρους του για περιπάτους, γυμναστική ή υπαίθρια διδασκαλία. 

Η εκπαιδευτική δραστηριότητα γύρω από το Πεδίο του Άρεως

Γύρω από το Πεδίο του Άρεως έζησαν σημαντικές προσωπικότητες όπως οι εκπαιδευτικοί μεταρρυθμιστές Δημήτρης Γληνός (Κοδριγκτώνος 24) και  Αλέξανδρος Δελμούζος (Χέϋδεν 6), ο ποιητής  Γιώργος Σεφέρης (Μαυρομματαίων και Κυβέλης), ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος (Αινιάνος) η συγγραφέας Διδώ Σωτηρίου (Κοδριγκτώνος 8), η εκπαιδευτικός Ρόζα Ιμβριώτη (Ι. Σούτσου 10). Επίσης αναπτύχτηκε σημαντική εκπαιδευτική δραστηριότητα με τη λειτουργία  δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων με σημαντική προσφορά στην εκπαίδευση της νεολαίας.

Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι τα ιδιωτικά σχολεία ήταν περισσότερα από τα δημόσια. Επρόκειτο για μικρές προσωποπαγείς σχολικές μονάδες που έπαιξαν γενικά θετικό ρόλο, αλλά με πολλές διαβαθμίσεις. Τα δημόσια σχολεία ήταν λίγα,  συγκέντρωναν μεγάλο αριθμό μαθητών, στεγάζονταν σε παλιά και ανθυγιεινά κτήρια και ήταν συντηρητικά, εναρμονισμένα με το κυρίαρχο πνεύμα της εποχής. Τα ιδιωτικά διέθεταν σχολεία όλων των βαθμίδων (Νηπιαγωγεία, Δημοτικά, Ελληνικά σχολεία, Γυμνάσια), πρόσφεραν μαθήματα δύο ξένων γλωσσών (αγγλικών και γαλλικών), απογευματινή μελέτη στο σχολείο, καινοτόμες δράσεις και εξωσχολικές δραστηριότητες (λειτουργία μαθητικής κοινότητας, έκδοση μαθητικών περιοδικών, θεατρικές ομάδες, σχολική βιβλιοθήκη, σχολές γονέων, σύλλογοι αποφοίτων). Αρκετά από αυτά διέθεταν οικοτροφεία και παρείχαν μαθήματα μεταγυμνασιακού επιπέδου με τη λειτουργία εμπορικών σχολών και τμημάτων λογιστικής, τεχνικών μαθημάτων και ξένων γλωσσών για την επαγγελματική αποκατάσταση των μαθητών τους. Ορισμένα από αυτά συνέβαλαν στην εφαρμογή νέων παιδαγωγικών μεθόδων  (κυρίως στον τομέα της οργάνωσης της σχολικής ζωής και των σχέσεων μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων) και νέων διδακτικών προσεγγίσεων.

To Β΄ Γυμνάσιο αρρένων Αθηνών ήταν το μεγάλο δημόσιο σχολείο της περιοχής, το οποίο λειτουργεί ακόμα στην οδό Χέυδεν 33 και Αχαρνών. Ιδρύθηκε το 1852 και αρχικά θεωρήθηκε β΄ τμήμα του «Α΄ εν Αθήναις Βασιλικού Γυμνασίου», σύντομα όμως ονομάστηκε «Β΄ εν Αθήναις Βασιλικόν Γυμνάσιον». Από το 1905 μέχρι το 1932 φιλοξενήθηκε στο κτήριο του Βασιλικού Τυπογραφείου και Λιθογραφείου στην οδό Σταδίου και το 1930 μεταφέρθηκε στο σπίτι του πρεσβευτή Π. Αργυρόπουλου στη γωνία Χέυδεν και Αχαρνών[8].

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής το κτήριο επιτάχτηκε από τους Γερμανούς και το σχολείο αναγκάστηκε να εγκατασταθεί σε δύο γειτονικά σχολικά κτήρια, ενώ μαθήματα γίνονταν λίγους μήνες για κάθε σχολικό έτος. Είτε γίνονταν μαθήματα είτε όχι οι εκπαιδευτικοί ήταν παρόντες στις θέσεις τους. Το 1946-47 τα μαθήματα ξεκίνησαν κανονικά τον Σεπτέμβριο και μέχρι τη λήξη του σχολικού έτους τον Ιούλιο, ο 18μελής σύλλογος καθηγητών συνεδρίασε επανειλημμένα προκειμένου να απολύσει, να παραπέμψει ή να κατατάξει μαθητές προηγούμενων ετών[9].

Την δεκαετία του 1950 το σχολείο απέκτησε καλή φήμη, καθώς τα ποσοστά επιτυχίας των μαθητών του στις εισαγωγικές εξετάσεις του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου ήταν πολύ υψηλά. Έτσι  προσέλκυσε μεγάλο αριθμό μαθητών από διάφορες συνοικίες της πόλης. Κατά την γυμνασιαρχία του συντηρητικού θεολόγου Πάνου Πάτρα, επικράτησε μεγάλη αυστηρότητα και αυταρχισμός, που έμεινε στην ιστορία ως «η εποχή των χαστουκιών». Ο Πάτρας διεύθυνε το σχολείο για 14 χρόνια και παράλληλα επόπτευε με την ίδια αυστηρότητα τα τρία γυμνασιακά παραρτήματα που δημιουργήθηκαν επί των ημερών του (Νυχτερινό Γυμνάσιο της οδού Χέυδεν, Γυμνάσιο συστεγαζόμενο με το 27ο Δημοτικό σχολείο στην Κυψέλη και το παράρτημα Αυλώνας).  Κατά την περίοδο αυτή στο σχολείο φοίτησαν σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Αλέκος Φασιανός, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Χρήστος Γιανναράς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Τρύφων Καρατζάς, ο Οδυσσέας Χατζόπουλος και πολλοί άλλοι[10].  

Το 1974 μετά τη λήξη των μαθημάτων το σχολείο μεταστεγάστηκε σε οίκημα στη γωνία των οδών Αχαρνών και Σουρμελή, όπου μέχρι τότε στεγαζόταν το Τοσίτσιεο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Το κτήριο της οδού Χέυδεν απαλλοτριώθηκε με σκοπό ο «Οργανισμός Σχολικών Κτηρίων» να ανεγείρει ένα σύγχρονο διδακτήριο. Έμεινε όμως κενό και εγκαταλελειμμένο μέχρι το 1990, οπότε έγινε χώρος κατάληψης μέχρι το 2012 (Βίλα Αμαλία). Η ανακαίνισή του ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2014 από τη «Διεύθυνση Σχολικών Κτηρίων του Δήμου Αθηναίων» και ολοκληρώθηκε το 2016. Τον Σεπτέμβριο 2016 το κουδούνι χτύπησε ξανά για να υποδεχτεί τους μαθητές του 67ου Λυκείου, το οποίο μέχρι τότε στεγαζόταν σε κτήριο της οδού Αγίου Μελετίου. Το Λύκειο πήρε την ονομασία  «Θεόδωρος Αγγελόπουλος» προς τιμή ενός από τους πιο επιφανείς μαθητές του.  

Η «Νυκτερινή Σχολή Απόρων Παίδων» του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», στην πλατεία Κάνιγγος.

Ιδρύθηκε το 1872 με σκοπό «Να μορφωθώσι χρήσιμα και παραγωγικά της κοινωνίας μέλη, εργάται υπομονητικοί, πεφωτισμένοι και ευσεβείς, τιμώντες την ευτυχίαν και ευλογούντες την πενίαν». Σύμφωνα με τους διανοούμενους ιδρυτές της Σχολής τα φτωχά παιδιά ήταν φορείς «φυσικών» ενστίκτων που δεν είχαν ακόμη δεχτεί την ευεργετική επίδραση της «ηθικής» και του «πολιτισμού» και επομένως κινδύνευαν να μετατραπούν σε πραγματική απειλή για την κοινωνική ειρήνη. Η σχολή ανέλαβε το έργο του εξανθρωπισμού, του εκπολιτισμού  και της ηθικής διαπαιδαγώγησής τους, προκειμένου να καταπολεμηθεί η παιδική παραβατικότητα και το έγκλημα[11].

Τα μαθήματα που διδάχτηκαν ήταν: Ηθική, ελληνική ιστορία, γεωγραφία, φυσική ιστορία, κοσμογραφία, φυσική, χημεία, πολιτική οικονομία, εξήγηση του πολιτεύματος και του ποινικού νόμου και υγιεινή. Καθώς τα περισσότερα παιδιά εργάζονταν το πρωί, η Σχολή λειτουργούσε βραδινές ώρες (7-9 μ.μ.) και συγκέντρωσε από τις πρώτες μέρες μεγάλο αριθμό μαθητών. Αρχικά διέθετε μόνο τρεις τάξεις αλλά το 1883 απέκτησε μια τάξη ακόμη και εξομοιώθηκε πλήρως με τα δημόσια δημοτικά σχολεία[12].

Ακόμη και μετά την αποφοίτηση των παιδιών, τα μέλη του «Παρνασσού», όπως τα ίδια υποστήριζαν, συνέχιζαν να ενδιαφέρονται για την επαγγελματική αποκατάσταση και γενικά την κοινωνική συμπεριφορά τους. Έτσι, μπορούσαν να κάνουν τον θετικό απολογισμό του έργου της Σχολής και να καταγράψουν τις «μεγάλες επιτυχίες» και την κοινωνική προσφορά της. Στην «Έκθεση περί των έργων του Συλλόγου» της περιόδου 1875-1888 αναφερόταν ότι απόφοιτοι της Σχολής έγιναν επιτυχημένοι έμποροι και τεχνίτες της Αθήνας, ενώ πολλοί άλλοι επέστρεψαν και εργάστηκαν στον τόπο καταγωγής τους[13].

Η Σχολή το 1932 μεταφέρθηκε σε νέο ιδιόκτητο κτήριο στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους και Καντακουζηνού 2, κοντά στην πλατεία Κάνιγγος και συνέχισε την εκπαιδευτική και κοινωνική προσφορά της.  

Η «Νυκτερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων» ιδρύθηκε το 1925 από τον Σύνδεσμο Ελληνίδων για τα Δικαιώματα της γυναίκας (Σ.Ε.Δ.Γ.), με σκοπό να δώσει την δυνατότητα στις Ελληνίδες υπαλλήλους να συμπληρώσουν τη μόρφωσή τους. Η Σχολή παρά τις αντιξοότητες (οικονομικά προβλήματα, δύσκολες κοινωνικές συνθήκες, δικτατορία Μεταξά, πόλεμος, Κατοχή) λειτούργησε για 40 χρόνια. Στεγάστηκε σε διάφορα κτήρια της Αθήνας, αρχικά στην οδό Ακαδημίας 75 (1926-1927) και αργότερα στο 4ο Δημοτικό σχολείο Θηλέων στην οδό Σόλωνος 132 (1928-1932). Για μεγάλο χρονικό διάστημα φιλοξενήθηκε στο 35ο Δημοτικό σχολείο στην οδό Κωλέττη 34 (1933-1940 και 1945-1961)[14].

Το πρόγραμμα των μαθημάτων της Σχολής καταρτίστηκε από διακεκριμένους επιστήμονες και καθηγητές της Ανωτάτης Εμπορικής Σχολής, οι οποίοι συμμετείχαν στο εκπαιδευτικό προσωπικό της. Αρχικά διέθετε εμπορικό τμήμα και τμήμα γραμματέων. Οι απόφοιτές της μετά από επιτυχείς εξετάσεις έπαιρναν απολυτήριο και είχαν τη δυνατότητα, αν ήταν διορισμένες στο δημόσιο να πάρουν προαγωγή και αν ήταν άνεργες να διοριστούν σε δημόσιες υπηρεσίες ή να προσληφθούν σε εταιρείες και γραφεία. Το 1927 η Σχολή αναγνωρίστηκε επίσημα από το Κράτος και μετονομάστηκε σε «Εσπερινή Πρακτική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων». Διέθετε διτάξιο εμπορικό και λογιστικό τμήμα, μονοτάξιο τμήμα τεχνικών μαθημάτων και ελεύθερα φροντιστήρια (λογιστική, εμπορική αλληλογραφία, στενογραφία και ξένες γλώσσες). 

Παράρτημά της ήταν η «Σχολή Παιχνιδιών και Διακοσμητικής», η οποία ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1928 και ένα χρόνο αργότερα αυτονομήθηκε και λειτούργησε αρχικά σε ένα υπόγειο στην οδό Σόλωνος και αργότερα σε ένα μικρό διαμέρισμα στα Πατήσια, πριν μεταφερθεί στον Υμηττό και μετονομαστεί σε «Παπαστράτειο Δημοτική Σχολή παιχνιδιών και διακοσμητικής». Η «Εσπερινή Πρακτική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων» το 1951 αναβαθμίστηκε σε μέση εμπορική σχολή με επταετή φοίτηση, και μετονομάστηκε σε «Εσπερινή Εμπορική Σχολή Θηλέων». Το 1965, μετά από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, υποχρεώθηκε να αλλάξει ριζικά μορφή, πρόγραμμα και σκοπό[15].

Το «Λύκειον Η Αθηνά» του φιλόλογου Γεωργίου Ζηρίδη ιδρύθηκε το 1933 στον Πειραιά και μετά τον βομβαρδισμό του, τον Ιανουάριο του 1944, μεταφέρθηκε στην πλατεία Κυριακού 5-7 (σημερινή Βικτωρίας). Καθώς ο αριθμός των μαθητών αυξανόταν από χρόνο σε χρόνο, το σχολείο επεκτάθηκε το 1957 στη βίλα Παληού, στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου 110. Το σχολείο πρόσφερε απογευματινή μελέτη και καθημερινή συστηματική διδασκαλία της αγγλικής, με σκοπό την απόκτηση διπλώματος. Το 1962 το σχολείο μεταφέρθηκε στον Παράδεισο Αμαρουσίου και το 2002 απέκτησε νέα κτήρια στα Σπάτα.

Το «Πρότυπον Λύκειον Αθηνών» η «Σχολή Μπερζάν» ιδρύθηκε το 1936 και λειτούργησε σε κτήριο της οδού Μαυρομματαίων 15. Διευθυντές της ήταν ο Κάρολος και η Φλώρα Μπερζάν, οι οποίοι εφάρμοζαν τις αρχές της προοδευτικής Νέας Αγωγής που επικρατούσε τότε στην Ευρώπη. Βασικά γνωρίσματα του σχολείου ήταν η μεικτή φοίτηση, η έκδοση μαθητικών περιοδικών, το εβδομαδιαίο δελτίο για την συνεργασία με τους γονείς, η σχολή γονέων, ο εσωτερικός κανονισμός, η έμφαση στην υγιεινή και στις σχέσεις διδασκόντων και διδασκομένων. Την πρώτη χρονιά λειτουργίας του είχε 77 παιδιά και 11 δασκάλους και καθηγητές.

Στη διάρκεια της Κατοχής, το κτήριο επιτάχτηκε και για να γίνονται τα μαθήματα χρησιμοποιήθηκαν διάφοροι διαθέσιμοι χώροι, όπως η σοφίτα του οικοτροφείου, δωμάτια και καταφύγια σε γειτονικά σπίτια. Τις ζεστές μέρες οι μαθητές μεταφέρονταν στο Πεδίο του Άρεως με τα σκαμνάκια τους και εκεί γινόταν το μάθημα.

Μετά τον θάνατο του Μπερζάν, το 1952 η άδεια λειτουργίας του σχολείου μεταβιβάστηκε στον συνδιευθυντή και φιλόλογο Αντώνη Μωραΐτη, ο οποίος το μετέφερε σε κτήριο του Παλαιού Ψυχικού. Από τότε, άρχισε να γίνεται γνωστό και ως «Σχολή Μωραΐτη», επωνυμία που επισημοποιήθηκε από το 1978.

Τα εκπαιδευτήρια «Μαρία Κρίκου», στην οδό Μαυρογένους 8 κοντά στον Αγ. Παντελεήμονα, διέθεταν Νηπιαγωγείο, μεικτό Δημοτικό, πλήρες Γυμνάσιο θηλέων και οικοτροφείο θηλέων. Οι μαθήτριες διδάσκονταν δύο ξένες γλώσσες (αγγλικά και γαλλικά) και ρυθμική γυμναστική. Μετά το κλείσιμο του σχολείου στο κτήριο  στεγάστηκαν δημόσια δημοτικά σχολεία και το 67ο Λύκειο Αθηνών.

Τα «Εκπαιδευτήρια Κ.Β. Σεκλειζιώτη», στην οδό Αριστοτέλους 38, λειτουργούσαν από το 1926 και διέθεταν Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Εμπορική Σχολή και τμήματα ελεύθερων εμπορικών σπουδών (αρχιλογιστών, τραπεζικά, λογιστικά).

Η «Ελληνογαλλική Σχολή Ανατολή» του Αλ. Γ. Νικολόπουλου. Ιδρύθηκε στη Σμύρνη το 1915. Το 1922 μεταφέρθηκε στην Αθήνα και στεγάστηκε σε κτήριο της οδού Ηπείρου 67. Διέθετε Δημοτικό, Ελληνικό σχολείο, 4τάξια Εμπορική Σχολή, μονοτάξια ημερήσια και εσπερινή Εμπορική Σχολή ελευθέρων σπουδών και φροντιστήρια λογιστικής, εμπορικών μαθημάτων και ξένων γλωσσών (αγγλικών και γαλλικών). Στη Σχολή λειτουργούσε και οικοτροφείο.

Το «Παρθεναγωγείο Μεταξά», της Αντιγόνης Μεταξά (1905-1971), της γνωστής «θείας Λένας» των παιδικών εκπομπών, η οποία είχε σπουδάσει παιδαγωγικά στο Παρίσι και υποκριτική τέχνη στη δραματική σχολή του Ωδείου Αθηνών.

Το Παρθεναγωγείο βρισκόταν στην πλατεία Κυριακού 6, και ήταν  παράρτημα της «Ελληνογαλλικής Σχολής Αθηνών», που ιδρύθηκε το 1906 από τον πατέρας της Αντιγόνης, εκπαιδευτικό Γεώργιο Μεταξά και στεγαζόταν σε κτήριο της λεωφόρου Κηφισίας 9 (σημερινή Βασιλίσσης Σοφίας), απέναντι από την είσοδο του Εθνικού Κήπου. Διέθετε σχολεία όλων των βαθμίδων (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Ελληνικό Σχολείο, Γυμνάσιο), παιδική ορχήστρα, παιδική χορωδία φουστανελοφόρων που έπαιρναν τότε μέρος στις πατριωτικές γιορτές, γήπεδο τένις, αλλά και τμήματα λογιστικής, τεχνικών μαθημάτων και Εμπορική Σχολή[16].  

Στο Παρθεναγωγείο Μεταξά της πλατείας Κυριακού λειτουργούσαν καθημερινά τμήματα γαλλικών και αγγλικών, που διδάσκονταν σε επίπεδα (κατώτερο, μεσαίο, ανώτερο) από Αγγλίδες και Γαλλίδες καθηγήτριες.

Το «Πρότυπον Εκπαιδευτήριον Κωνσταντινίδου» ιδρύθηκε το 1910 και ήταν ένα από τα σημαντικότερα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια των αρχών του 20ού αιώνα. Σε αυτό λειτουργούσαν αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο.

Το «Αγγλοελληνικόν Παρθεναγωγείον» του «Προτύπου Εκπαιδευτηρίου Κωνσταντινίδου» ιδρύθηκε το 1910 από τον δημοτικιστή καθηγητή αγγλικών Ηλία Κωνσταντινίδη και διέθετε Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, τριτάξιο Ελληνικό σχολείο, πλήρες τετρατάξιο Γυμνάσιο (ελληνικό και αγγλικό) και οικοτροφείο. Το εκπαιδευτήριο στεγαζόταν σε ένα τετραώροφο νεοκλασικό κτήριο στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας 16.

Τη γενική διεύθυνση του εκπαιδευτηρίου είχε ο ιδιοκτήτης Ηλίας Κωνσταντινίδης, ενώ τη διεύθυνση του «Αγγλοελληνικού Παρθεναγωγείου» ανέλαβαν, τα πρώτα χρόνια, η Αγγλίδα Mary Chamberlain Shotton και ο Κωνσταντίνος Παπαδάκης και την υποδιεύθυνση η δραστήρια γυμνάστρια Μίνα Αηδονοπούλου. Στο εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου συγκαταλέγονταν σημαντικοί νεωτεριστές παιδαγωγοί και εκπρόσωποι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού,  όπως ο Δημ. Γληνός, ο Ιω. Χαντέλης, η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Ιω. Γρυπάρης, ο Αδ. Χιωτέλλης, ο Σπ. Μαλακατές, η Ζην. Ζαλούχου, η Όλγα Κακριδή (σύζυγος του Ιω. Κακριδή), ο Εμμ. Λαμπαδάριος (διευθυντής του τμήματος σχολικής υγιεινής του υπουργείου Παιδείας), ο Ιορδ. Ιορδανίδης, ο Γιάννης Ζέβγος, η Καίτη Ζέβγου-Νισυρίου και πολλοί άλλοι. Στο σχολείο εργάστηκε επίσης, από το 1923, μια από τις πιο φωτισμένες δασκάλες της εποχής, η Ειρ. Παϊδούση, η οποία ήταν υποδιευθύντρια και υπεύθυνη του μαθήματος της έκθεσης σε όλες της τάξεις του δημοτικού. Οι μαθήτριες ενθαρρύνονταν να γράφουν στη μητρική τους γλώσσα (δημοτική) και να εκφράζουν ελεύθερα τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Στο νηπιαγωγείο εργάστηκαν η Φούλα Καναρέλλη, η Παναγ. Χανιώτου και η Κλ. Βολονάκη στη ζωγραφική. Επίσης στο σχολείο εργάζονταν πέντε αγγλίδες και πέντε γαλλίδες καθηγήτριες ξένων γλωσσών[17].

Βασική καινοτομία του σχολείου ήταν ότι οι απόφοιτοι του Γυμνασίου έπαιρναν δύο απολυτήρια: ένα ελληνικού και ένα αγγλικού Γυμνασίου. Το σχολείο παρείχε επίσης σπουδές μεταγυμνασιακού επιπέδου στην «Ειδική Σχολή Εμπορίου, Πρακτικών Σπουδών και ιδίως Οικοκυρικής», όπου οι μαθήτριες παρακολουθούσαν μαθήματα εμπορίου και οικιακής οικονομίας, και στο «Τμήμα πανεπιστημιακών σπουδών», όπου σε συνεργασία με Πανεπιστήμια της Αγγλίας παραδίδονταν μαθήματα αγγλικής φιλολογίας[18].

Πληροφορίες για τη λειτουργία του σχολείου και τις καινοτόμες δράσεις που εφαρμόστηκαν σε αυτό έχουμε από το περιοδικό Το σχολείο μας που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ.

1) Εφαρμογή αυτοδιοίκησης (μαθητική κοινότητα) στις ανώτερες γυμνασιακές τάξεις με σκοπό την ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας, αυτενέργειας, πρωτοβουλίας και ευθύνης για τη σωστή λειτουργία του σχολείου. Η κοινότητα συστάθηκε το 1923, ψηφιζόταν από όλες τις μαθήτριες, συνεδρίαζε κάθε 15 μέρες και έπαιρνε αποφάσεις για ζητήματα λειτουργίας του σχολείου (κυρίως του εσωτερικού, δηλαδή των οικοτρόφων). 

2) Λειτουργία επιτροπών (περιοδικού, θεάτρου, βιβλιοθήκης, φιλανθρωπίας, γιορτών και εκδρομών, αθλητισμού κ.ά.). Κάθε επιτροπή είχε μία πρόεδρο και στο τέλος του σχολικού έτους παρουσίαζε το έργο της στο σχολείο.

3) Κυκλοφορία του μαθητικού περιοδικού Το σχολείο μας, το πρώτο τεύχος του οποίου κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1925 και αφιερώθηκε στον γενικό διευθυντή Ηλία Κωνσταντινίδη. Ήταν το πρώτο σχολικό περιοδικό που γραφόταν από μαθήτριες και η ύλη του ήταν πλούσια και ελκυστική για τα παιδιά. Σε αυτό δημοσιεύονταν σύντομα διηγήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, χρονογραφήματα, βιβλιοκριτικές, πληροφορίες για τη λειτουργία της μαθητικής κοινότητας, παρουσίαση και κριτική της εργασίας των επιτροπών, όλα σε δημοτική γλώσσα. 

4) Λειτουργία βιβλιοθήκης με ελληνικά, γαλλικά και αγγλικά βιβλία με βιβλιοθηκάριο μαθήτρια.

5) Λειτουργία παιδολογικού εργαστηρίου. Τον Δεκέμβριο του 1924 στην αίθουσα του αρρεναγωγείου έγιναν τα εγκαίνια της «Α΄ Παιδιατρικής Πολυκλινικής» που ίδρυσε το Τμήμα Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού της Νεότητος και Κοινωνικής Πρόνοιας.

6) Εγκατάσταση οδοντιατρικής κλινικής.

7) Λειτουργία μικρού Ωδείου ως παράρτημα του Ελληνικού Ωδείου με την επίβλεψη του Μανώλη Καλομοίρη και καθηγητή ωδικής τον Θεόφραστο Σακελλαρίδη.

8) Δημιουργία γυμναστικών και προσκοπικών συλλόγων. 

9) Οργάνωση παιδικής κατασκήνωσης στη Γλυφάδα για αγόρια και κορίτσια κάτω των 16 ετών, όπου «τα κουρασμένα και χλωμά παιδιά των Αθηνών μπορούν το καλοκαίρι να πάρουν λίγο χρώμα και ζωή».

10) Ίδρυση των «Σύνδεσμων Καλωσύνης» (Lignes de bonté), δηλαδή συλλόγων που είχαν σκοπό την προσφορά βοήθειας στα φτωχά παιδιά και τα ορφανά προσφυγόπουλα της ενορίας του σχολείου, καθώς και την καλλιέργεια πνεύματος αλληλεγγύης στις μαθήτριες. Ο θεσμός είχε εφαρμοστεί σε σχολεία της Γαλλίας και του Βελγίου με πολύ καλά αποτελέσματα. Υπεύθυνη για τη λειτουργία τους ήταν η υποδιευθύντρια Ειρήνη Παϊδούση.  

11) Λειτουργία «Συλλόγου αποφοίτων» με σκοπό τη συγκέντρωση των αποφοίτων και παλιών μαθητριών του σχολείου και τη συνεργασία τους για την πρόοδο του σχολείου και την αλληλοβοήθεια των μελών του. Νέα από τη ζωή των αποφοίτων δημοσιεύονταν στο περιοδικό Το σχολείο μας.

12) Ίδρυση παιδικού κινηματογράφου (1916) όπου προβάλλονταν διδακτικές και ψυχαγωγικές ταινίες[19].

Τα «Εκπαιδευτήρια Μίνας Ν. Αηδονοπούλου»

Όταν το 1927 ο Ηλίας Κωνσταντινίδης αποσύρθηκε, το «Πρότυπο Εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδου» μεταβιβάστηκε στη Μίνα Αηδονοπούλου, μετονομάστηκε σε «Εκπαιδευτήρια Μίνας Ν. Αηδονοπούλου και Σία» και απέκτησε μεγάλη φήμη και ακτινοβολία σε όλη την Αθήνα. Στο σχολείο φοιτούσαν παιδιά σημαντικών οικογενειών της Αθήνας αλλά και παιδιά πολλών ομογενών, τα οποία εκπαιδεύονταν στην Ελλάδα[20].

Σύμφωνα με μαρτυρία της Άλκης Ζέη, η οποία φοίτησε στο σχολείο πριν τον πόλεμο του 1940 και κατά της διάρκεια της Κατοχής, επρόκειτο για ένα ξεχωριστό σχολείο με μια ιδιαίτερη παιδαγωγική. Οι καθηγητές την υποδέχτηκαν με στοργή και αγάπη και προσφέρθηκαν να της κάνουν μαθήματα για να αναπληρώσει τα κενά που είχε. Η διευθύντρια Αηδονοπούλου, "ψυχή" και στήριγμα του σχολείου, επέλεγε για καθηγητές τους καλύτερους που υπήρχαν «όλοι δημοκράτες για  να μην πω αριστεροί» [21]. Είχε πάθος με τη δουλειά της, ήξερε πάντα τι ήθελε και τι μπορούσε ο καθένας να προσφέρει για τη σωστή λειτουργία του σχολείου. Με την παρουσία της και τον τρόπο εργασίας της γινόταν παράδειγμα συνεργατικότητας και δημιουργικότητας τόσο για τους εκπαιδευτικούς όσο και για τους μαθητές και τις μαθήτριες.

Ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων συνέχισε να λειτουργεί πιο συστηματικά και αποτελούσε βασικό στοιχείο της σχολικής ζωής. Όπως έγραφαν οι ίδιες οι μαθήτριες στο περιοδικό Το σχολείο μας «σκοπός της κοινότητας είναι να ενεργούμε μόνες μας και να ζούμε αδελφωμένες μέσα εις τη σχολική μας κοινωνία». Πρόεδρος της κοινότητας προπολεμικά ήταν η Ελένη Σταυρινού (μετέπειτα Βακαλό).

Στο σχολείο συνεχίστηκαν οι πρωτότυπες δραστηριότητες της προηγούμενης περιόδου και οργανώθηκαν διάφορες επιτροπές όπως: θεάτρου, εβδομαδιαίας εφημερίδας τοίχου, μηνιαίου περιοδικού, αλληλογραφίας, φιλανθρωπίας, κουκλοθέατρου κ.ά. Σκοπός τους ήταν η ανάπτυξη στις μαθήτριες της προσωπικής ευθύνης, της ατομικής πρωτοβουλίας και δράσης[22].

Διευθυντής του γυμνασίου ήταν ο φιλόλογος Μιχάλης Αναστασίου, που ενέπνευσε στις μαθήτριες την αγάπη για την "Οδύσσεια" και τη γραμματική και το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Η Ειρήνη Παϊδούση δίδαξε Νέα Ελληνικά και μετέδωσε στις μαθήτριες το πάθος της για τον Παπαδιαμάντη, τον Βιζυηνό και τον Καρκαβίτσα. Μαθηματικός ήταν ο ήρεμος και δίκαιος Πλάτωνας Σωτηρίου, σύζυγος της Διδώς Σωτηρίου. Τεχνικά δίδασκε η Ελένη Περράκη, που είχε σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού, και έφερε στο σχολείο νέες ιδέες και πρακτικές από την Ευρώπη, όπως το κουκλοθέατρο. Σύντομα δημιούργησε «επιτροπή κουκλοθεάτρου» και έμαθε στις μαθήτριες να κατασκευάζουν κούκλες και σκηνικά και να παίζουν ολόκληρη παράσταση. Η Άλκη Ζέη, που είχε από μικρή ταλέντο στο γράψιμο, έγραψε το σενάριο για τις  παραστάσεις κουκλοθέατρου, τις «Κλαψωδίες», και επινόησε τον Κλούβιο (μία παρωδία ομηρικού ήρωα). Αργότερα, ο Κλούβιος έγινε ένας από τους κυριότερους ήρωες του κουκλοθεάτρου Αθηνών «Μπάρμπα-Μητούσης» που ίδρυσε η καθηγήτριά της Ελ. Περράκη-Θεοχάρη[23].

Μετά την κήρυξη του πολέμου το 1940, το σχολείο επιτάχτηκε από Άγγλους στρατιώτες και ανέστειλε τη λειτουργία του. Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Αθήνα επιτάχτηκε, από τις πρώτες μέρες, από Γερμανούς στρατιώτες. Τότε η Αηδονοπούλου έψαξε για άλλο κτήριο κοντά στη λεωφόρο Αλεξάνδρας και σύντομα κατάφερε να νοικιάσει δύο διαμερίσματα, ένα στην οδό Μπουμπουλίνας για το Δημοτικό σχολείο και ένα στη Ζαΐμη για το Γυμνάσιο. Έτσι, εν μέσω Κατοχής, πείνας και στερήσεων η Αηδονοπούλου μάζεψε τα παιδιά του σχολείου και ξεκίνησαν πάλι τα μαθήματα. Ελλείψει αύλειου χώρου, το διάλειμμα γινόταν στο δρόμο, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Αηδονοπούλου, που εφημέρευε διαρκώς. Οι δραστηριότητες του σχολείου συνεχίστηκαν, η εφημερίδα τοίχου έβγαινε κάθε εβδομάδα και άρχισαν οι προετοιμασίες για τις παραστάσεις κουκλοθέατρου, που δόθηκαν σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα του σχολείου με κοινό μαθήτριες, καθηγητές, δασκάλους και γονείς. Την παράσταση παρακολούθησαν σημαντικές προσωπικότητες των νεοελληνικών γραμμάτων, όπως οι  Γ. Σεβαστίκογλου, Οδ. Ελύτης, Ν. Γκάτσος και Μ. Πλωρίτης[24].

Μετά τον πόλεμο,  το 1945 η Αηδονοπούλου πήρε δάνειο και επισκεύασε το παλιό κτήριο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που ήταν τελείως κατεστραμμένο, και προσπάθησε να μαζέψει τα παιδιά της, τους μαθητές και τις μαθήτριες που είχαν τόσο ταλαιπωρηθεί και υποφέρει τα προηγούμενα δύσκολα χρόνια. Όπως ομολογούσε η ίδια στους συνεργάτες της «Δεν μπορώ πια να μαλώσω παιδί μετά την Κατοχή» και με κατανόηση, νουθεσία και πραότητα προσπαθούσε να πλησιάσει τα παιδιά, να τα δραστηριοποιήσει, να τους εμπνεύσει την αγάπη για τη γνώση. Όπως έλεγε η ίδια «οι ευτυχέστερες στιγμές της εκπαιδευτικής εργασίας είναι όταν βλέπω ότι οι προσπάθειες του σχολείου καρποφορούν, όταν δηλαδή βλέπω με τις πράξεις τους τα παιδιά να δείχνουν ότι πήραν απ’ το σχολείο και ήθος και μόρφωση».

Το μεγάλο της όνειρο ήταν ένα νέο σχολικό κτήριο που να πληροί τους κανόνες της υγιεινής, ηλιόλουστο μέσα στον καθαρό αέρα και μακριά από το πολύβουο κέντρο της Αθήνας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 κατάφερε να αγοράσει ένα οικόπεδο στο προάστιο της Φιλοθέης, όπου έκτισε νέο και μοντέρνο σχολικό κτήριο. Όμως, δεν πρόλαβε να το δει να ζωντανεύει από τις φωνές των παιδιών. Μετά από επιτυχή επέμβαση κοίλης έπαθε ανακοπή καρδιάς και στις 23 Νοεμβρίου του 1958 άφησε την τελευταία της πνοή. 

Στο σχολείο φοίτησαν προσωπικότητες, όπως η Διδώ Παπά (μετέπειτα Σωτηρίου), η κόρη του Δημήτρη Γληνού Λιλή Γληνού, η Ελένη Σταυρινού (μετέπειτα Βακαλό), η Άλκη Ζέη και η αδελφή της Λενούλα Ζέη, ο Δημήτρης Χορν, η Κάτια Λεμπέση, ο Σάκης Πεπονής, ο Φρέντυ Γερμανός, η κόρη του Ναταλία Γερμανού και πολλοί άλλοι.

Το Υπαίθριο σχολείο στο δασάκι της Σχολής Ευελπίδων

Τα υπαίθρια σχολεία λειτούργησαν από τις αρχές του 20ού αιώνα σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, με σκοπό την προφύλαξη της νέας γενιάς από τη φυματίωση και την προσφορά βοήθειας στους ευάλωτους παιδικούς οργανισμούς που παρουσίαζαν προδιάθεση (αναιμικούς, λεμφατικούς, αδενοπαθείς, χοιραδικούς). Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη σωτηρία τους θεωρήθηκαν η απομάκρυνσή τους από το μολυσματικό περιβάλλον του σχολείου και του σπιτιού και η εκπαίδευσή τους μέσα στη φύση.

Ο θεσμός αυτός φαίνεται να έχει δεχτεί σημαντικές επιδράσεις από τις αρχές της νέας αγωγής, αφού εφαρμοζόταν στην ύπαιθρο και υιοθετούσε ένα σχολικό πρόγραμμα που έδινε έμφαση στην επαφή των μαθητών με τη φύση, τη χειρωνακτική εργασία, το παιχνίδι, αλλά και τη μύηση στις αρχές της υγιεινής.

Η πρώτη ιδέα για τη δημιουργία υπαίθριου σχολείου στην Ελλάδα συζητήθηκε  στο Β΄ Πανελλήνιο Συνέδριο για την καταπολέμηση της φυματίωσης που έγινε το 1912 στον Βόλο. Ένα από τα θέματα που παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο ήταν «ο δια του σχολείου αγών κατά της φυματιώσεως και τα υπαίθρια σχολεία», από τον γιατρό και γενικό γραμματέα του Συνεδρίου Δημήτριο Σαράτση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την σωτηρία των παιδιών από τη φυματίωση θεωρήθηκε η μεταφορά και η εκπαίδευσή τους σε υγιεινό περιβάλλον εκτός της πόλης.

Το πρώτο υπαίθριο σχολείο στην Ελλάδα λειτούργησε δοκιμαστικά από τον Μάιο ως τον Ιούλιο του 1916 στο κτήμα Νομικού στα Πατήσια[26]. Σε αυτό φοίτησαν 50 παιδιά, αγόρια και κορίτσια, από διάφορα ιδιωτικά σχολεία της Αθήνας, τα οποία ήταν καχεκτικά, αναιμικά και προφυματικά. Η εξέταση και η επιλογή τους έγινε από τον διευθυντή του τμήματος σχολικής υγιεινής του  υπουργείου Παιδείας Εμμανουήλ Λαμπαδάριο. Το σχολείο συνδύαζε την ιατρική περίθαλψη με μια ιδιαίτερη παιδαγωγική. Παρά τα καλά αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στην υγεία των παιδιών, η λειτουργία του σχολείου διακόπηκε γιατί δεν διέθετε παραπήγματα και υπόστεγα όπου θα κατέφευγαν τα παιδιά σε περίπτωση κακοκαιρίας. Παρά τις προσπάθειες που κατέβαλαν ο Δημήτρης Γληνός ως Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Παιδείας, ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ως Ανώτερος Επόπτης Δημοτικής Εκπαιδεύσεως και ο Εμμανουήλ Λαμπαδάριος, το υπαίθριο σχολείο Πατησίων δεν ξαναλειτούργησε[27].

Το εγχείρημα επαναλήφθηκε το 1929, όταν στις 10 Ιουνίου εγκαινιάστηκε υπαίθριο σχολείο στο δασάκι πίσω από τη Σχολή Ευελπίδων. Το σχολείο ιδρύθηκε από την ελληνική Αντιφθισική Εταιρεία, η οποία είχε σκοπό την καταπολέμηση της φυματίωσης, και την πρόληψη της εκδήλωσής της ιδιαίτερα στα παιδιά. Πρόεδρος της Εταιρείας ήταν ο δυναμικός γιατρός Παναγιώτης Παμπούκης, ιδρυτής του Λυσσιατρείου Αθηνών και δημιουργός πολλών άλλων έργων κοινωνικής υγιεινής. Στο υπαίθριο αυτό σχολείο φοίτησαν παιδιά αναιμικά, καχεκτικά, προφυματικά και αναρρωνύοντα από διάφορα σχολεία της Αθήνας, τα οποία επιλέγονταν και στέλνονταν εκεί από τους δασκάλους τους. Τα μαθήματα γίνονταν στην ύπαιθρο και τα παιδιά έπαιζαν και γυμνάζονταν μέσα στο δασάκι. Σε περίπτωση κακοκαιρίας κατέφευγαν σε ένα ξύλινο σπιτάκι που δώρισε για τον σκοπό αυτό το υπουργείο Υγιεινής. Στα σχέδια των εγκαταστάσεων του σχολείου προβλεπόταν η δημιουργία κολυμβητικής δεξαμενής θαλασσινού νερού και αμμοδεξαμενής. Το συσσίτιο παρεχόταν από το Πατριωτικό Ίδρυμα. Για τη λειτουργία του υπαίθριου σχολείου εκπονήθηκε νέος κανονισμός («περί ιδρύσεως Υπαιθρίου δημοτικού σχολείου της Ελληνικής Αντιφθισικής Εταιρείας εν Αθήναις», ΦΕΚ 123, 22 Απριλίου 1932, τ. Α΄). Όμως η διάρκεια λειτουργίας και αυτού του υπαίθριου σχολείου ήταν περιορισμένη[28].

Η δαπανηρή κατασκευή των υπαίθριων σχολείων και η αύξηση των ποσοστών των ασθενικών παιδιών οδήγησαν σε πιο απλές και εφαρμόσιμες λύσεις. Στα τέλη της δεκαετίας του ’30 ο ίδιος ο Λαμπαδάριος εγκατέλειψε την ιδέα των υπαίθριων σχολείων και στη θέση τους πρότεινε τη λειτουργία μόνιμων ημιυπαίθριων τάξεων σε κάθε σχολείο, όταν ο καιρός το επέτρεπε. Υιοθετήθηκε η άποψη ότι όλα τα παιδιά έχουν ανάγκη από την ευεργετική επίδραση του καθαρού αέρα και του ήλιου, πράγμα το οποίο ήταν δυνατόν να επιτευχθεί με την μετατροπή ενός τμήματος της σχολικής αίθουσας σε υπαίθρια. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια που εκπόνησε η τεχνική υπηρεσία του υπουργείου Παιδείας την δεκαετία του ’30 έδειξαν ότι αυτή η συμβατική λύση δεν έμεινε μόνο στη θεωρία.  

---

[1] Από εκεί προήλθε και το όνομα της όμορης γειτονιάς «Πολύγωνο».

[2] Ε. Αμπού, Η Ελλάδα του Όθωνα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2018, σσ. 386-391.

[3] Θ. Γιοχάλας και Τ. Καφετζάκη, Αθήνα, Ιχνηλατώντας την Αθήνα με οδηγό την ιστορία και τη  λογοτεχνία, εκδ. βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2014⁴, σ. 580.

[4] «Campus Martius – Πεδίο του Άρεως». Ανακτημένο στις 2/11/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: http://cmartius.blogspot.com/2015/02/blog-post_36.html.

[5] Θ. Γιοχάλας και Τ. Καφετζάκη, ό.π., σσ. 581-582.

[6] Στο ίδιο, σσ. 582-583.

[7] Β. Θεοδώρου και Δ. Καρακατσάνη, «Υγιεινής παραγγέλματα»: Ιατρική επίβλεψη και κοινωνική πρόνοια για το παιδί τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, εκδ. Διονικος, Αθήνα 2010, σ. 451.

[8] Σ. Γελαδάκη, Β’ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, Η εποχή των χαστουκιών, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2005, σ. 26, 130-132.

[9] Στο ίδιο, σσ. 37-40.

[10] Στο ίδιο, σσ. 40-52.

[11] Μ. Κορασίδου, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους, Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα, εκδ. τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 1995, σσ. 156-159.

[12] Στο ίδιο, σσ. 160-162.

[13] Στο ίδιο, σ. 170.

[14] «Εσπερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων 1925-1965». Ανακτήθηκε την 1/11/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: https://tomov.gr/wp-content/uploads/2017/05/1.EsperiniSxoliGynaikwnYpallilwn.pdf.

[15] Στο  ίδιο.

[16] Μ.Β. Φρέρη, Τρεις σταθμοί, εκδ. Ι.Γ.Βασιλείου, Αθήνα 1990, σσ. 109-110. 

«Θεία Λένα, η αγαπημένη παιδαγωγός και θεατρίνα…». Ανακτημένο στις 27/11/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: http://www.mixanitouxronou.gr/thia-lena-i-agapimeni-pedagogos-ke-theatrina-pou-megalose-mesa-apo-to-radiofono-polles-genies-pedion-o-pateras-tis-iche-idiotiko-scholio-pou-metefere-tous-mathites-me-amaxa-tin-opia-esernan-alog/

 [17] Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Πρότυπο εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδη», Αφιέρωμα Ελληνικά Παρθεναγωγεία, ένθετο περιοδικό Επτά Ημέρες/Η Καθημερινή, 27/1/2002, σ. 10. 

[18] Στο ίδιο.

[19] Μ. Μπέλλα, «Πρότυπον Εκπαιδευτήριον Κωνσταντινίδου - Αγγλοελληνικόν Παρθεναγωγείον» Ανακτήθηκε στις 28/10/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: http://criticeduc.blogspot.com/2017/10/blog-post.html.

[20] Μ. Μπέλλα, «Μίνα Αηδονοπούλου, η αξέχαστη σχολάρχισσα», Ανακτήθηκε στις 30/10/2018 από τον διαδικτυακό τόπο http://criticeduc.blogspot.com/2017/10/blog-post_11.html.

[21] Α. Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σ. 120.

[22] Μ. Μπέλλα , «Μίνα Αηδονοπούλου …», ό.π.

[23] Α. Ζέη, ό.π, σσ. 122-133, 220-227.

[24] Μ. Μπέλλα, «Μίνα Αηδονοπούλου …», ό.π.  

[25] Μ. Μπέλλα, «Μιχαήλ Κ. Νομικός: ο ευεργέτης του Η΄ Γυμνασίου Αθηνών». Ανακτήθηκε στις 3/11/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: http://criticeduc.blogspot.com/2017/02/blog-post.html.

[26] Μ. Μπέλλα, «Υπαίθρια σχολεία». Ανακτήθηκε στις 26/10/2018 από τον διαδικτυακό τόπο: http://criticeduc.blogspot.com/2018/10/blog-post_71.html.

[27] Στο ίδιο.