Πρότυπον Εκπαιδευτήριον Κωνσταντινίδου - Αγγλοελληνικόν Παρθεναγωγείον

 

Ένα σχολείο των αρχών του 20ού αιώνα με νεωτερικές τάσεις

Μαριάνθη Μπέλλα

Εκπαιδευτικός 

Στη χώρα μας, η ιδιωτική εκπαίδευση ήταν συνταγματικά κατοχυρωμένη από τα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και κάλυπτε κενά και ελλείψεις της κρατικής εκπαίδευσης, η οποία αδυνατούσε να ιδρύσει επαρκή αριθμό σχολείων της πρώτης και της δεύτερης βαθμίδας και να ανταποκριθεί στις κοινωνικο-οικονομικές ανάγκες, όπως η εκπαίδευση των κοριτσιών και η επαγγελματική κατάρτιση. Τα περισσότερα ιδιωτικά σχολεία ήταν μικρές προσωποπαγείς σχολικές μονάδες, από τις οποίες, όσες επιβίωσαν, έπαιξαν σε γενικές γραμμές θετικό ρόλο, αλλά με πολλές διαβαθμίσεις. Ορισμένες από αυτές συνέβαλαν στην εφαρμογή νέων παιδαγωγικών μεθόδων  (κυρίως στον τομέα της οργάνωσης της σχολικής ζωής και των σχέσεων μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων) και νέων διδακτικών προσεγγίσεων[1].

Ένα από τα σημαντικότερα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια του 20ού αιώνα ήταν το «Πρότυπον Εκπαιδευτήριον Κωνσταντινίδου» με τμήμα αγοριών (αρρεναγωγείο) και κοριτσιών (παρθεναγωγείο). Το «Αγγλοελληνικόν Παρθεναγωγείον» του «Προτύπου Εκπαιδευτηρίου Κωνσταντινίδου» ιδρύθηκε το 1910 από τον δημοτικιστή και σοσιαλιστή καθηγητή αγγλικών Ηλία Κωνσταντινίδη και διέθετε νηπιαγωγείο, δημοτικό, τριτάξιο ελληνικό σχολείο, πλήρες τετρατάξιο γυμνάσιο (ελληνικό και αγγλικό) και οικοτροφείο. Το εκπαιδευτήριο στεγαζόταν σε ένα τετραώροφο νεοκλασικό κτήριο στην αρχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας[2].

Τη γενική διεύθυνση του εκπαιδευτηρίου είχε ο ιδιοκτήτης Ηλίας Κωνσταντινίδης, ενώ τη διεύθυνση του «Αγγλοελληνικού Παρθεναγωγείου» ανέλαβαν, τα πρώτα χρόνια, η Αγγλίδα Mary Chamberlain Shotton και ο Κωνσταντίνος Παπαδάκης και την υποδιεύθυνση η δραστήρια γυμνάστρια Μίνα Αηδονοπούλου. Στο εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου συγκαταλέγονταν σημαντικοί νεωτεριστές παιδαγωγοί και εκπρόσωποι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού,  όπως ο Δημ. Γληνός, ο Ιω. Χαντέλης, η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Ιω. Γρυπάρης, ο Αδ. Χιωτέλλης, ο Σπ. Μαλακατές, η Ζην. Ζαλούχου, η Όλγα Κακριδή (σύζυγος του Ιω. Κακριδή), ο Εμμ. Λαμπαδάριος (διευθυντής της σχολικής υγιεινής του υπουργείου Παιδείας), ο Ιορδ. Ιορδανίδης, ο Γιάννης Ζέβγος, η Καίτη Ζέβγου-Νισυρίου και πολλοί άλλοι. Στο σχολείο εργάστηκε επίσης, από το 1923, μια από τις πιο φωτισμένες δασκάλες της εποχής, η Ειρ. Παϊδούση, η οποία ήταν υποδιευθύντρια και υπεύθυνη του μαθήματος της έκθεσης σε όλες της τάξεις του δημοτικού. Οι μαθήτριες ενθαρρύνονταν να γράφουν στη μητρική τους γλώσσα (δημοτική) και να εκφράζουν ελεύθερα τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους[3]. Στο νηπιαγωγείο εργάστηκαν η Φούλα Καναρέλλη, η Παναγ. Χανιώτου και η Κλ. Βολονάκη στη ζωγραφική. Επίσης στο σχολείο εργάζονταν πέντε αγγλίδες και πέντε γαλλίδες καθηγήτριες ξένων γλωσσών. Μεταξύ αυτών και ο Γάλλος Fernand Vivier (πατέρας της Gisele Vivier)[4].

Στο ενημερωτικό φυλλάδιο του «Αγγλοελληνικού Παρθεναγωγείου», που κυκλοφόρησε το 1920, ο ιδρυτής Ηλίας Κωνσταντινίδης επισήμανε ότι «η μόρφωσις των μαθητριών ημών θα αποβλέπη εις γενικωτέραν τινά ψυχικήν ανύψωσιν και προαγωγήν αυτών, εις την καταπολέμησιν της παρ’ ημίν ιδία παρατηρουμένης επιπολαιότητος, εις την παρ’ αυταίς ανάπτυξιν και καλλιέργειαν της αυτενεργείας, της αυτοπεποιθήσεως, της ευσυνειδησίας, της φιλαληθείας και καθόλου εις την ενίσχυσιν του βουλευτικού αυτών, ούτως ώστε να αποβώσι καλαί μητέρες, προς δε καλαί Ελληνίδες με πλήρη συνείδησιν των εθνικών υποχρεώσεων και της κοινωνικής αλληλεγγύης»[5].

Βασική καινοτομία του σχολείου ήταν ότι οι απόφοιτοι του γυμνασίου έπαιρναν δύο απολυτήρια: ένα ελληνικού και ένα αγγλικού γυμνασίου. Το σχολείο παρείχε επίσης σπουδές μεταγυμνασιακού επιπέδου στην «Ειδική Σχολή Εμπορίου Πρακτικών Σπουδών και ιδίως Οικοκυρικής», όπου οι μαθήτριες παρακολουθούσαν μαθήματα εμπορίου και οικιακής οικονομίας, και στο «Τμήμα πανεπιστημιακών σπουδών», όπου σε συνεργασία με πανεπιστήμια της Αγγλίας παραδίδονταν μαθήματα αγγλικής φιλολογίας[6]. 

Πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου και τις καινοτόμες τάσεις του έχουμε από το περιοδικό «Το σχολείο μας» που φυλάσσεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ).

• Εσωτερικός κανονισμός.
• Εφαρμογή αυτοδιοίκησης (μαθητική κοινότητα) στις ανώτερες γυμνασιακές τάξεις με σκοπό την ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας, αυτενέργειας και ευθύνης για τη σωστή λειτουργία του σχολείου. Η κοινότητα συστάθηκε το 1923, ψηφιζόταν από όλες τις μαθήτριες, συνεδρίαζε κάθε 15 μέρες και έπαιρνε αποφάσεις για ζητήματα λειτουργίας του σχολείου (κυρίως του εσωτερικού, δηλαδή των οικοτρόφων). 
• Λειτουργία επιτροπών (περιοδικού, θεάτρου, βιβλιοθήκης, φιλανθρωπίας, γιορτών και εκδρομών, αθλητισμού κ.ά.). Κάθε επιτροπή είχε μια πρόεδρο και στο τέλος του σχολικού έτους παρουσίαζε το έργο της στο σχολείο.
• Κυκλοφορία του μαθητικού περιοδικού Το σχολείο μας, το πρώτο τεύχος του οποίου κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1925 και αφιερώθηκε στον γενικό διευθυντή Ηλία Κωνσταντινίδη. Ήταν το πρώτο σχολικό περιοδικό που γραφόταν από μαθήτριες και η ύλη του ήταν πλούσια και ελκυστική για τα παιδιά. Σε αυτό δημοσιεύονταν σύντομα διηγήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, χρονογραφήματα, βιβλιοκριτικές, πληροφορίες για τη λειτουργία της μαθητικής κοινότητας και των επιτροπών, παρουσίαση και κριτική της εργασίας των επιτροπών, όλα σε δημοτική γλώσσα. 
• Δημιουργία μεγάλης αίθουσας εκδηλώσεων για γιορτές, κινηματογραφικές προβολές ή θεατρικές παραστάσεις στις οποίες έπαιζαν οι ίδιες οι μαθήτριες. Παιδικός κινηματογράφος λειτουργούσε κάθε Κυριακή 3-5 μ.μ. για μικρά παιδιά και 5-7 μ.μ. για μεγαλύτερα. Στην αίθουσα του κινηματοθεάτρου τις εργάσιμες ημέρες οι μαθήτριες εξασκούνταν στα εργόχειρα.
• Συχνές εκδρομές με σκοπό την επαφή των μαθητριών με τη φύση και την ανανέωση της σχολικής ζωής.
• Λειτουργία βιβλιοθήκης με ελληνικά, γαλλικά και αγγλικά βιβλία και βιβλιοθηκάριο μαθήτρια.
• Λειτουργία παιδολογικού εργαστηρίου. Τον Δεκέμβριο του 1924 στην αίθουσα του αρρεναγωγείου έγιναν τα εγκαίνια της Α΄ Παιδιατρικής Πολυκλινικής που ίδρυσε το Τμήμα Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού της Νεότητος και Κοινωνικής Πρόνοιας[7].
• Εγκατάσταση οδοντιατρικής κλινικής.
• Λειτουργία μικρού Ωδείου ως παράρτημα του Ελληνικού Ωδείου με την επίβλεψη του Μανώλη Καλομοίρη και καθηγητή ωδικής τον Θεόφραστο Σακελλαρίδη.
• Δημιουργία γυμναστικών και προσκοπικών συλλόγων. 
• Οργάνωση παιδικής κατασκήνωσης στη Γλυφάδα για αγόρια και κορίτσια κάτω των 16 ετών, όπου «τα κουρασμένα και χλωμά παιδιά των Αθηνών μπορούν το καλοκαίρι να πάρουν λίγο χρώμα και ζωή».
• Ίδρυση των «Σύνδεσμων Καλωσύνης» (Lignes de bonte), δηλαδή συλλόγων που είχαν σκοπό την προσφορά βοήθειας στα φτωχά παιδιά και τα ορφανά προσφυγόπουλα της ενορίας του σχολείου, καθώς και την καλλιέργεια πνεύματος αλληλεγγύης στις μαθήτριες. Ο θεσμός είχε εφαρμοστεί σε σχολεία της Γαλλίας και του Βελγίου με πολύ καλά αποτελέσματα. Υπεύθυνη για τη λειτουργία τους ήταν η υποδιευθύντρια Ειρήνη Παϊδούση[8]. 
• Λειτουργία «Συλλόγου αποφοίτων» με σκοπό τη συγκέντρωση των αποφοίτων και παλιών μαθητριών και τη συνεργασία τους για την πρόοδο του σχολείου και την αλληλοβοήθεια των μελών του. Νέα από τη ζωή των αποφοίτων δημοσιεύονταν στο περιοδικό Το σχολείο μας. 

Ο Δημ. Γληνός εργάστηκε στο «Πρότυπο εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδη» το 1921, μετά τη ήττα του Ελευθ. Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και την παραίτησή του από τη θέση του Γ.Γ. του υπουργείου Παιδείας. Δίδαξε φιλολογικά μαθήματα για 14 ώρες την εβδομάδα. Ο Κωνσταντινίδης του είχε ζητήσει να συνεταιρισθούν, αλλά ο Γληνός είχε άλλα σχέδια, καθώς τον Μάιο 1921, ίδρυσε ένα ελεύθερο πανεπιστήμιο για γυναίκες, την «Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή», με σκοπό να δώσει ανώτερη ιστορική, κοινωνιολογική και φιλοσοφική μόρφωση στις Ελληνίδες[9].  Στο Αρχείο Δημήτρη Γληνού του Ιδρύματος Γληνού σώζονται διάφορες χειρόγραφες σημειώσεις του «Προτύπου Εκπαιδευτηρίου Κωνσταντινίδη» (ωρολόγια προγράμματα του δημοτικού, του ελληνικού σχολείου και του γυμνασίου, κατάλογοι υλικών χρήσιμων για τη διδασκαλία, κατάλογοι εκπαιδευτικού προσωπικού, αναθέσεις μαθημάτων, ωρολόγιο πρόγραμμα αγγλικών και γαλλικών κ.ά.)[10]. Οι σημειώσεις αυτές είναι γραμμένες δια χειρός Γληνού και μάλλον αφορούν στα έτη 1921 και 1922 που ο Γληνός εργάστηκε στο εκπαιδευτήριο. Από αυτές φαίνεται ότι ο Γληνός έπαιζε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του προγράμματος και τη χάραξη της παιδαγωγικής γραμμής του σχολείου. Στο σχολείο φοιτούσε και η κόρη του, Λιλή Γληνού η οποία δραστηριοποιήθηκε στην μαθητική κοινότητα και έγραφε στο περιοδικό Το σχολείο μας.

Το 1927 το εκπαιδευτήριο μεταβιβάστηκε στη Μίνα Αηδονοπούλου, μετονομάστηκε σε «Εκπαιδευτήρια Μίνας Ν. Αηδονοπούλου και Σία» και απέκτησε μεγάλη φήμη και ακτινοβολία σε όλη την Αθήνα, καθώς σε αυτή φοιτούσαν παιδιά σημαντικών οικογενειών. Σύμφωνα με μαρτυρία της Άλκης Ζέη, η οποία φοίτησε στη «Σχολή Αηδονοπούλου» πριν τον πόλεμο του 1940 και κατά της διάρκεια της Κατοχής, επρόκειτο για ένα ξεχωριστό σχολείο με μια ιδιαίτερη παιδαγωγική. Οι καθηγητές την υποδέχτηκαν με στοργή και αγάπη και προσφέρθηκαν να της κάνουν μαθήματα για να αναπληρώσει τα κενά που είχε. Η διευθύντρια Αηδονοπούλου, "ψυχή" και στήριγμα του σχολείου, επέλεγε για καθηγητές τους καλύτερους που υπήρχαν «όλοι δημοκράτες για  να μην πω αριστεροί». 
Ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων συνέχισε να λειτουργεί πιο συστηματικά και αποτελούσε βασικό στοιχείο της σχολικής ζωής. Πρόεδρος της μαθητικής κοινότητας προπολεμικά ήταν η Ελένη Σταυρινού (μετέπειτα Βακαλό). Στο σχολείο συνεχίστηκαν οι πρωτότυπες δραστηριότητες της προηγούμενης περιόδου και οργανώθηκαν διάφορες επιτροπές όπως θεάτρου, εβδομαδιαίας εφημερίδας τοίχου, μηνιαίου περιοδικού, αλληλογραφίας, κουκλοθέατρου κ.ά.. Διευθυντής του γυμνασίου ήταν ο φιλόλογος Μιχάλης Αναστασίου, που ενέπνευσε στις μαθήτριες την αγάπη για την "Οδύσσεια" και τη γραμματική και το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Η Ειρήνη Παϊδούση δίδαξε νέα ελληνικά και μετέδωσε στις μαθήτριες το πάθος της για τον Παπαδιαμάντη, τον Βιζυηνό και τον Καρκαβίτσα. Μαθηματικός ήταν ο ήρεμος και δίκαιος Πλάτωνας Σωτηρίου, σύζυγος της Διδώς Σωτηρίου. Τεχνικά δίδασκε η Ελένη Περράκη, που είχε σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού, και έφερε στο σχολείο νέες ιδέες και πρακτικές από την Ευρώπη, όπως το κουκλοθέατρο. Σύντομα δημιούργησε «επιτροπή κουκλοθεάτρου» και έμαθε στις μαθήτριες να κατασκευάζουν κούκλες και σκηνικά και να παίζουν ολόκληρη παράσταση. Η Άλκη Ζέη, που είχε από μικρή ταλέντο στο γράψιμο, έγραψε το σενάριο για τις  παραστάσεις κουκλοθέατρου, τις «Κλαψωδίες», και επινόησε τον Κλούβιο (μία παρωδία ομηρικού ήρωα)[11]. Μετέπειτα, ο Κλούβιος έγινε ένας από τους κυριότερους ήρωες του κουκλοθεάτρου Αθηνών «Μπάρμπα-Μητούσης» που ίδρυσε η καθηγήτριά της Περράκη-Θεοχάρη.

Μετά την κήρυξη του πολέμου το 1940 το σχολείο επιτάχτηκε από Άγγλους στρατιώτες και ανέστειλε τη λειτουργία του. Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Αθήνα επιτάχτηκε, από τις πρώτες μέρες, από Γερμανούς στρατιώτες. Τότε η Αηδονοπούλου έψαξε για άλλο κτήριο και σύντομα κατάφερε να νοικιάσει δύο διαμερίσματα, ένα στην οδό Μπουμπουλίνας για το δημοτικό και ένα στη Ζαΐμη για το γυμνάσιο. Έτσι, εν μέσω Κατοχής, πείνας και στερήσεων ξεκίνησαν πάλι τα μαθήματα του σχολείου. Ελλείψει αύλειου χώρου, το διάλειμμα γινόταν στο δρόμο, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Αηδονοπούλου. Οι δραστηριότητες του σχολείου συνεχίστηκαν, η εφημερίδα τοίχου έβγαινε κάθε εβδομάδα και άρχισαν οι προετοιμασίες για τις παραστάσεις κουκλοθέατρου, που δόθηκαν σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα του σχολείου με κοινό μαθήτριες, καθηγητές, δασκάλους και γονείς. Στην παράσταση παραβρέθηκαν και οι φίλοι της Ζέη: Σεβαστίκογλου, Ελύτης, Γκάτσος και Πλωρίτης. Την εποχή εκείνη οι μαθήτριες που τελείωναν το γυμνάσιο έδιναν εξετάσεις σε επιτροπή καθηγητών του δημόσιου για να πάρουν απολυτήριο και να γραφτούν στο πανεπιστήμιο[12].Η Αηδονοπούλου συνέχισε επάξια το έργο του Κωνσταντινίδη μέχρι τον θάνατό της το 1958. 

Στο σχολείο φοίτησαν προσωπικότητες με σημαντική προσφορά στον πολιτισμό, όπως η Διδώ Παπά (μετέπειτα Σωτηρίου), η Λιλή Γληνού, κόρη του Δημήτρη Γληνού που έφυγε πρόωρα από τη ζωή, η Ειρήνη και η Ελένη Δελμούζου, η Νίνα Παπά, η Ελένη Σταυρινού (μετέπειτα Βακαλό), η Άλκη Ζέη και η αδελφή της Λενούλα Ζέη, ο Δημήτρης Χορν, ο Σάκης Πεπονής, ο Φρέντυ Γερμανός, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στην επιτροπή θεάτρου, και πολλοί άλλοι.

Το περιοδικό Το σχολείο μας και το Αφιέρωμα στη Μίνα Αηδονοπούλου φυλάσσονται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο-ΜΙΕΤ (Βιβλιοθήκη, ελληνικά περιοδικά-εκπαίδευση).

Αποκόμματα εφημερίδων από:

- την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων https://library.parliament.gr/Portals/6/pdf/digitalmicrofilms.pdf.

- την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη εφημερίδων και περιοδικού τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος  http://efimeris.nlg.gr/ns/main.html.

---

[1] Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση 1922-1940. Οι νέες βενιζελικές μεταρρυθμίσεις», στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 7ος (Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 205-206, σσ. 197-210.

[2] Λεωφ. Αλεξάνδρας 2, 4, 14.

[3] Αποσπάσματα εκθέσεων μαθητών του δημοτικού δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ελληνίς και αποδεικνύουν τον τρόπο εργασίας του σχολείου σε ό,τι αφορά τον γραπτό λόγο. Οι εκθέσεις ξεχωρίζουν για το «ελεύθερο και φυσικό ύφος και την αληθινή λογοτεχνική επίδοση που δείχνουν» (Ελμίνα Παντελάκη, «Μερικές κρίσεις για το Παρθεναγωγείο Ηλ. Κωνσταντινίδη», Ελληνίς, 6-7 (1924), σ. 138, σσ. 138-142).

[4] Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Πρότυπο εκπαιδευτήριο Κωνσταντινίδη», Αφιέρωμα Ελληνικά Παρθεναγωγεία, ένθετο περιοδικό Επτά Ημέρες/Η Καθημερινή, 27/1/2002, σ. 10.

[5] Στο ίδιο.

[6] Στο ίδιο.

[7] «Μικρά νέα», Ελληνίς, 12 (1924), σ. 276, σσ. 275-276.

[8] «Σύνδεσμοι Καλωσύνης» λειτουργούσαν και στο Αρσάκειο, το Παρθεναγωγείο Χιλλ και τρία δημοτικά σχολεία («Μικρά νέα», Ελληνίς, 1 (1925), σ. 19).

[9] Γιώργος Γάτος (επιμ.) Το μέγα πάθος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. 41 γράμματα του Γληνού στο Δελμούζο, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ. 104, 107, 120.

[10] http://www.glinos.gr/v1/repository/view_unpublished_text/18. Τελευταία πρόσβαση 01/10/2017.

[11] Άλκη Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σσ. 121-133.

[12] Στο ίδιο, σσ. 204, 214-223.