Η πόλη ως χώρος μάθησης. Θεωρητική προσέγγιση και εμπειρική εφαρμογή

 

της Μαριάνθης Μπέλλα

 

Στο παραδοσιακό σχολείο, ο βασικός και πολλές φορές αποκλειστικός χώρος διδασκαλίας και μάθησης είναι η σχολική αίθουσα, όπου ο/η εκπαιδευτικός διδάσκει το αναλυτικό πρόγραμμα μέσω του εγκεκριμένου από το κράτος εγχειριδίου και οι μαθητές/-τριες παρακολουθούν. Όμως, εδώ και αρκετά χρόνια έχει αναπτυχθεί μια εναλλακτική θεώρηση του τόπου και του τρόπου διδασκαλίας και μάθησης από πολλές και διαφορετικές κριτικές προσεγγίσεις του σχολικού θεσμού. Η διδασκαλία δεν είναι αποκλειστικά οριοθετημένη μέσα στη σχολική αίθουσα, η οποία διαθέτει περιορισμένες πηγές πληροφόρησης και προσφέρει ελάχιστα ερεθίσματα επαφής με την κοινωνία. Παράλληλα, παρέχεται μεγαλύτερη δυνατότητα εμπλοκής των μαθητών/τριών στη διαδικασία της μάθησης.

Το φυσικό περιβάλλον, το τοπίο, η πόλη, τα δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, οι δρόμοι, τα μνημεία αποτελούν εξαιρετικό υλικό για την διδασκαλία πολλών γνωστικών αντικειμένων και κριτικού στοχασμού σε μια σειρά από θέματα. Τέτοιες εφαρμογές έξω από τα σχολικά κτήρια μπορεί να συναντήσει κανείς στα Σχολεία του Δρόμου που έχουν δοκιμαστεί στις Η.Π.Α. (το Parkway Project στη Φιλαδέλφεια). Στη Νέα Υόρκη, το πρόγραμμα Η Πόλη ως Σχολείο (City as School) υλοποιείται σε χώρους εργασίας της πόλης με συγκεκριμένο αναλυτικό πρόγραμμα. Πέρα από τα πολλά παραδείγματα εναλλακτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ο/η μάχιμος/η εκπαιδευτικός να πάρει ιδέες από παρόμοιες προσεγγίσεις και πρακτικές και να τις εφαρμόσει στο σχολείο του.  

Σε μια τέτοια προσέγγιση καθοριστική αρχή αποτελεί η ρήση του Marcel Proust: «Πολλές φορές, ανακάλυψη δεν είναι η εύρεση κάποιου νέου πράγματος, αλλά το κοίταγμα του ήδη γνωστού με άλλο μάτι». Μπορούμε λοιπόν να περάσουμε σε μια άλλη αντίληψη για τη διδασκαλία και να δώσουμε διαφορετικό περιεχόμενο στο μάθημά μας αξιοποιώντας νέους τόπους και τρόπους μάθησης. Η πόλη μας, οι δρόμοι και τα κτήρια της αποτελούν εξαιρετικούς «πόρους» για την οργάνωση ενός νέου μαθησιακού περιβάλλοντος, όπου οι μαθητές/-τριες από αποδέκτες μιας έτοιμης και εκ των προτέρων επεξεργασμένης γνώσης γίνονται ενεργά υποκείμενα της παιδαγωγικής πράξης. Παράλληλα, οι εκπαιδευτικοί αναλαμβάνουν το ρόλο του οργανωτή και καθοδηγητή της εργασίας των μαθητών/-τριών τους.

Σε μια τέτοια αντίληψη για την διδασκαλία, θα παρουσιάσουμε εκπαιδευτικές δράσεις που πραγματοποιήθηκαν στο 8ο Γυμνάσιο Αθηνών με θέμα «Στην γειτονιά μου, τα Πατήσια», στο πλαίσιο των θεσμοθετημένων «Προαιρετικών Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων εκτός Αναλυτικού Προγράμματος», καθώς και των βιωματικών δράσεων-συνθετικών εργασιών-project (ωρολόγιο πρόγραμμα Γυμνασίων του 2015-2016). Η δική μας οπτική είναι κυρίως ιστορική. Ωστόσο, εκπαιδευτικοί που διδάσκουν άλλα γνωστικά αντικείμενα μπορούν να εργασθούν με διαφορετική οπτική και να αναδείξουν άλλες πτυχές του θέματος (οικονομική δραστηριότητα της περιοχής χθες και σήμερα, δημογραφική πορεία, κοινωνική σύνθεση άλλοτε και σήμερα, χρήσεις της γης, αρχιτεκτονική, υλικά δόμησης κτλ.).

 

Παρουσίαση της εκπαιδευτικής δράσης: «Στη γειτονιά μου, τα Πατήσια»

Σκοπός της δράσης είναι:

-      Η γνωριμία των μαθητών/-τριών με την γειτονιά τους και η απόκτηση γνώσεων για την ιστορία της.

-      Η ανάπτυξη ιστορικής σκέψης και συνείδησης.

-     Η εξοικείωσή τους με τη μεθοδολογία της ιστορικής έρευνας.

 

Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις οποίες ενεπλάκησαν οι μαθητές/-τριες είναι:

-     Εκπαιδευτικοί περίπατοι και επισκέψεις σε σημεία ιστορικού ενδιαφέροντος στη γειτονιά τους (μνημεία, ιδρύματα, πλατείες, εκκλησίες κτλ.).  

-  Αναζήτηση γραπτών, ηλεκτρονικών, εικονικών πηγών για τις διαδρομές και τους τόπους των επισκέψεων.

-        Αναζήτηση έργων τέχνης που έχουν θέμα τη γειτονιά τους.  

- Δημιουργία ενός ιστολογίου που περιέχει όλες τις πληροφορίες που συνέλεξαν (http://www.topikhistoria8.blogspot.gr/).

-         Δημιουργία πόστερ με παλιές φωτογραφίες της γειτονιάς τους.

-         Παρουσίαση και αξιολόγηση της εργασίας τους.

Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν είναι: ιστορικά και λογοτεχνικά βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, άρθρα εφημερίδων, αφιερώματα περιοδικών, πηγές από το διαδίκτυο, προφορικές συνεντεύξεις.

Σπ. Βασιλείου, Η οδός Πατησίων (1930)

Οι μαθητές/-τριες χωρίστηκαν σε ομάδες και η κάθε ομάδα μελέτησε διαφορετικό θέμα: την ιστορία της γειτονιάς της, την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της άλλοτε και σήμερα, τα ονόματα δρόμων και πλατειών, τη ζωή και το έργο διανοουμένων και καλλιτεχνών που έζησαν στη γειτονιά της. 

Αρχικά οι μαθητές αναζήτησαν στη βιβλιογραφία την προέλευση του τοπωνυμίου «Πατήσια» και διαπίστωσαν ότι υπάρχουν οι εξής εκδοχές :

-       Σύμφωνα με τον Κώστα Μπίρη προέρχεται από τον αρχαίο δήμο Βατή (επιρρηματικός τύπος Βατήσι-μπατήσι-Πατήσια).

-       Ο Δημήτριος Καμπούρογλου υποστήριξε την άποψη ότι η ονομασία οφείλεται σε έναν Τούρκο κτηματία που ονομαζόταν Πατίς-Αγά.

-       Κατά τον Θ.Ν. Φιλαδελφέα αποτελεί παραφθορά του τοπωνυμίου «Παραδείσια».

 

Στη συνέχεια μελέτησαν την ιστορία της περιοχής Πατησίων και έμαθαν ότι τον 19ο αιώνα ήταν ένα μικρό χωριό στα βόρεια της πόλης των Αθηνών. Μετά τη διάνοιξη της οδού Πατησίων το 1841, τα Πατήσια εξελίχτηκαν σε εξοχικό προάστιο με ελαιώνες, ανθόκηπους και ελάχιστες επαύλεις που ανήκαν σε πλούσιους Αθηναίους. Αποτελούσαν αγαπημένο τόπο ημερήσιας εκδρομής και συνδέθηκαν με τη γιορτή της Πρωτομαγιάς, αφού οι κάτοικοι της πρωτεύουσας πήγαιναν να «πιάσουν το Μάη» αρχικά στην πλατεία Ανθεστηρίων (μετέπειτα Αγάμων και Αμερικής) και αργότερα στην Αλυσίδα (στο τέρμα της οδού Πατησίων). Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, τα Πατήσια γνώρισαν μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα και επεκτάθηκαν σημαντικά. Μεταπολεμικά, άλλαξαν όψη με την αντιπαροχή, την ανέγερση πολυώροφων πολυκατοικιών και τη μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού. Με την πάροδο του χρόνου μετατράπηκαν σε μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της Αθήνας με πληθώρα προβλημάτων (έλλειψη ελεύθερων χώρων και πράσινου, ατμοσφαιρική ρύπανση κτλ.) που προκάλεσαν τη φυγή πολλών κατοίκων προς τα προάστια. Τα τελευταία χρόνια, η οικονομική κρίση, η φτώχεια και τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα συνέβαλαν στην περαιτέρω ποιοτική υποβάθμιση της ζωής των κατοίκων τους.

Ακολούθως, οι μαθητές/-τριες επικεντρώθηκαν στη μελέτη της ιστορίας του σχολικού συγκροτήματος στο οποίο στεγάζεται το σχολείο τους (Διδακτήρια ο Νομικός). Από την έρευνά τους σε γραπτές πηγές προέκυψε ότι αυτό κτίστηκε μεταξύ των ετών 1926-1931 σε σχέδια του Γεώργιου Πάντζαρη σύμφωνα με τις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Το οικόπεδο ανήκε στον Αιγυπτιώτη δημοσιογράφο και εκδότη Μιχαήλ Νομικό, ο οποίος, πριν πεθάνει, το είχε κληροδοτήσει στο Δήμο Αθηναίων για να κατασκευάσει σχολεία. Επίσης, διαπίστωσαν ότι στο σχολείο τους φοίτησαν σημαντικές προσωπικότητες της νεοελληνικής πολιτικής, πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής όπως: ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Αλέκος Σακελλάριος, ο Φιλοποίμην Φίνος, ο Τάσος Βουρνάς, ο Μπάμπης Δρακόπουλος, η Μαρία Φαραντούρη, ο Παντελής Βούλγαρης, ο Γιάννης Ζουγανέλης, ο Θάνος Μικρούτσικος και πολλοί άλλοι. Η ζωή και το έργο αυτών των προσωπικοτήτων θα μπορούσαν να αποτελέσουν θέμα άλλων εργασιών και επισκέψεων (πχ. η εργασία με θέμα τη ζωή και το έργο του Φιλοποίμενα Φίνου θα μπορούσε να συνδυαστεί με εκπαιδευτική επίσκεψη στα στούντιο της εταιρείας «Φίνος Φιλμ», στην περιοχή του Αγίου Παύλου).

Το 8ο Γυμνάσιο Αθηνών

Στο πλαίσιο της δράσης σχεδιάσαμε τρεις διαδρομές στην περιοχή των Πατησίων. Στην πρώτη διαδρομή οι μαθητές/-τριες επισκέφτηκαν:

-    Το ναό του Αγίου Ανδρέα (οδός Λευκωσίας) που είναι ιστορικό μνημείο του 16ου αιώνα και τόπος μαρτυρίου της Αγίας Φιλοθέης.

-      Την πλατεία Καλλιγά, όπου βρισκόταν το κτήμα και η έπαυλη του Παύλου Καλλιγά.

-      Το σπίτι της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης Λέλας Καραγιάννη (Καραγιάννη 1).

-      Σημαντικοί σταθμοί του περιπάτου ήταν τα σπίτια όπου έζησαν ο συγγραφέας και ακαδημαϊκός Ιάκωβος Καμπανέλλης (Κύπρου 3-5) και ο λογοτέχνης Μ. Καραγάτσης (Σπάρτης 14).

Στη δεύτερη διαδρομή οι μαθητές/-τριες επισκέφτηκαν το ναό του Αγίου Λουκά, που κτίστηκε μεταξύ των ετών 1864-1870 σε σχέδια του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ. Στη διάρκεια της διαδρομής αυτής είχαν την ευκαιρία να παρατηρήσουν αρκετά διατηρητέα κτήρια, αξιόλογα δείγματα του όψιμου νεοκλασικισμού, του εκλεκτικισμού και του μοντερνισμού και να εντοπίσουν τις διαφορές τους.  

Στην τρίτη διαδρομή οι μαθητές/-τριες επισκέφτηκαν την κηπούπολη Κυπριάδου, όπου βρίσκεται το Ίδρυμα Γληνού (Πολυλά 49). Πρόκειται για το σπίτι στο οποίο έζησε ο αγωνιστής της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης Δημήτρης Γληνός με την οικογένειά του, από το 1928 μέχρι το θάνατο του το 1943. Το ίδρυμα δημιουργήθηκε από τον γιό του Δημήτρη Γληνού, καθηγητή Ανδρέα Γληνό και τη σύζυγό του Λόνη, με σκοπό τη διατήρηση και διάθεση στο επιστημονικό κοινό της βιβλιοθήκης και του αρχείου του Δημήτρη Γληνού. Οι μαθητές/-τριες είχαν την ευκαιρία να ξεναγηθούν στους χώρους του ιδρύματος, να δουν φωτογραφικό και αρχειακό υλικό και να έρθουν σε επαφή με την προσωπικότητα και το έργο του Δημήτρη Γληνού. Αυτή η πτυχή της δράσης μπορεί να συνδυασθεί με την εμπλοκή των μαθητών/-τριών σε ανάγνωση αποσπασμάτων από τα αναγνωστικά της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920, όπως Τα Ψηλά Βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου. 

Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η κηπούπολη Κυπριάδου μπορεί να αποτελέσει ένα ιδιαίτερο θέμα εκπαιδευτικών περιπάτων και δραστηριοτήτων, καθώς είναι η πρώτη κηπούπολη της Αθήνας που συγκέντρωσε το ενδιαφέρον οικιστών από τους κύκλους των διανοουμένων και των καλλιτεχνών της εποχής του Μεσοπολέμου (Δημήτρης Γληνός, Σπυρίδων Μαρινάτος, Δημήτρης Πικιώνης, Φώτης Κόντογλου, Σπύρος Παπαλουκάς και πολλοί άλλοι). Οι μαθητές/-τριες μπορούν να μελετήσουν την ιστορία της, και παράλληλα την ιστορία των κηπουπόλεων, τα ονόματα οδών και πλατειών, την υπαίθρια γλυπτική, καθώς και την αρχιτεκτονική των μεσοπολεμικών σπιτιών που έχουν διασωθεί. Ο περίπατος στην Κυπριάδου μπορεί να συνδυαστεί με μια περιήγηση στο πάρκο Δρακοπούλου, στο τέλος της οδού Πατησίων, όπου βρίσκονται τα ερείπια ενός παλιού εργοστασίου εριουργίας και βαμβακουργίας.

Οι περιοχές Πατησίων και Κυψέλης προσφέρονται για πληθώρα εκπαιδευτικών περιπάτων με διάφορες θεματολογίες. Στους παρακάτω συνδέσμους παρουσιάζονται εκτενώς παρόμοιοι εκπαιδευτικοί περίπατοι, καθώς και εργασίες μαθητών/-τριών.

-      Τα γλυπτά της οδού Πατησίων: http://criticeduc.blogspot.gr/2016/01/blog-post_7.html.

-      Ιστορικά σχολεία των Πατησίων: http://criticeduc.blogspot.gr/2013/02/blog-post_6954.html.

-      Η ζωντανή αστική αρχιτεκτονική της Κυψέλης: http://criticeduc.blogspot.gr/2016/06/blog-post.html.

-      Στη γειτονιά μου, τα Πατήσια: http://criticeduc.blogspot.gr/2013/06/blog-post.html.

-    Τα οδωνύμια της γειτονιάς μου (Κάτω Πατήσια): http://criticeduc.blogspot.gr/2016/04/blog-post.html.