Κώστας Σωτηρίου (1889-1966)

 

«Από τσιράκι του Μυστριώτη έγινα δημοτικιστής

και από δημοτικιστής έγινα σοσιαλιστής»

της Μαριάνθης Μπέλλα

 

Γεννήθηκε στο Μαρκόπουλο Αττικής το 1889. Ήταν γιος του προύχοντα και Δημάρχου του Μαρκόπουλου Δημήτριου Σωτηρίου και της Μαρίας Πετούρη. Φοίτησε στα Ελληνικά Σχολεία του Μαρκόπουλου και του Κορωπίου. Συνέχισε στη Ριζάρειο Σχολή και έπειτα μεταγράφηκε στη Δ΄ τάξη του Βαρβάκειου Γυμνασίου, από το οποίο αποφοίτησε με άριστα.

Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1906-1911) και αρχικά επηρεάστηκε από τις απόψεις του υπέρμαχου της καθαρεύουσας καθηγητή Μυστριώτη. Επί δύο χρόνια παρακολουθούσε όλες τις ομιλίες του και έγινε «φανατικός καθαρευουσιάνος, τσιράκι του Μυστριώτη»[1]. Από το τρίτο έτος των σπουδών του, αναζητώντας νέες ιδέες και αξίες, παρακολούθησε το μάθημα «Το γλωσσικό ζήτημα», του καθηγητή γλωσσολογίας Γεώργιου Χατζιδάκι, ο οποίος υποστήριζε ότι «η μόνη γλώσσα που είναι πραγματικά συνέχεια της αρχαίας ελληνικής είναι η δημοτική, όχι βέβαια η μαλλιαρή, αλλά η γλώσσα των αιθουσών, αυτή που λέμε σήμερα νεοδημοτική και η καθαρεύουσα είναι μια φτιαχτή γλώσσα»[2]. Παράλληλα παρακολουθούσε τα μαθήματα του αρχαιολόγου καθηγητή Χρήστου Τσούντα και ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με  τον καθηγητή λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη, ο οποίος τον παρότρυνε να συλλέξει λαογραφικό υλικό από το Μαρκόπουλο (παροιμίες και αρβανίτικα παραμύθια) και να γράψει μια λαογραφική πραγματεία. Καθώς ήταν φιλομαθής και ανήσυχο πνεύμα, μελέτησε ξένες γλώσσες (Γαλλικά παράλληλα με Γερμανικά), παρακολούθησε θεατρικές παραστάσεις σε θέατρα της Αθήνας και έλαβε μέρος σε σεμινάρια φοιτητών, στα οποία παρουσιάζονταν και συζητιούνταν λογοτεχνικά έργα (Λασκαράτου, Κορνάρου, Πάλλη) και ιστορικές μελέτες. Οι δραστηριότητες αυτές τον ωρίμασαν και τον έκαναν να αλλάξει απόψεις για το γλωσσικό ζήτημα. Σύντομα εγκατέλειψε το στρατόπεδο των καθαρευουσιάνων και προσχώρησε στον Δημοτικισμό. Το 1910 έγινε μέλος της «Φοιτητικής Συντροφιάς»[3] και συμμετείχε στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»[4].

Μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο το 1911 διορίστηκε φιλόλογος στο Ζ΄ Ελληνικό Σχολείο Αθηνών[5] και μετεκπαιδεύτηκε στο «Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης» (1912-1913) με  διευθυντή τον Δημήτρη Γληνό, ο οποίος του εμφύσησε την αγάπη για τα Παιδαγωγικά. Αργότερα ειδικεύτηκε στα Παιδαγωγικά και την Ψυχολογία στo Πανεπιστήμιo της Ζυρίχης (1916-1919) και στο Ινστιτούτο Jean-Jacques Rousseau της Γενεύης (1919-1920). Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την Ψυχολογία του παιδιού σε συνάρτηση με τις βασικές ανάγκες του, καθώς και με την αγωγή των παιδιών με ειδικές ανάγκες. Επηρεασμένος από το Σχολείο Εργασίας και τον Μαρξισμό συμπορεύτηκε με τον Γληνό και συμμετείχε ενεργά στις προσπάθειές του για τη μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης.  

Οι κυβερνήσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου (1910-1920) επιδίωξαν τον αστικό εκσυγχρονισμό της χώρας με σειρά μεταρρυθμίσεων στους κρατικούς θεσμούς και την κοινωνική οργάνωση. Μια από τις σημαντικότερες ήταν η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, η οποία είχε σκοπό την προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος στις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες της χώρας. Με το διάταγμα 2585 της 11ης Μαΐου 1917 εισήχθη η διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου και η παράλληλη διδασκαλία της με την καθαρεύουσα στις δύο τελευταίες τάξεις. Εκδόθηκαν πρωτοποριακά αναγνωστικά βιβλία στη δημοτική γλώσσα, ανάμεσά τους το αλφαβητάριο Αλφαβητάρι με τον ήλιο του Αλέξανδρου Δελμούζου και το αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού Τα ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Στη μεταρρυθμιστική αυτή προσπάθεια συμμετείχαν τα στελέχη του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», ο Δημήτρης Γληνός ως Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, ο Αλέξανδρος Δελμούζος και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης ως Ανώτεροι Επόπτες Δημοτικής Εκπαίδευσης.

Η ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, σήμανε την πλήρη ανακοπή της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Οι πρωτεργάτες της (Γληνός, Δελμούζος, Τριανταφυλλίδης) παραιτήθηκαν από τις θέσεις τους, πολλοί εκπαιδευτικοί μετατέθηκαν και αρκετοί απολύθηκαν, μεταξύ των οποίων και ο Σωτηρίου. Η νέα ηγεσία του υπουργείου Παιδείας κατάργησε τη διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο, απέσυρε τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης και επανάφερε αυτά που κυκλοφορούσαν πριν το 1917.

Κατά την δύσκολη αυτή εποχή ο Σωτηρίου συμμετείχε ενεργά στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» που έγινε κέντρο συσπείρωσης και δράσης του μαχητικού δημοτικισμού και της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Το 1921 έγινε μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Ομίλου και συμμετείχε στις διαλέξεις για φοιτητές και δασκάλους, τις περίφημες «Παρασκευές του Ομίλου», παρουσιάζοντας τη μελέτη του «Τα Ψηλά βουνά και η έκθεση της επιτροπείας του υπουργείου», μέσα από την οποία ασκούσε κριτική στην απόφαση της επιτροπής που είχε καταδικάσει τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης. Η μελέτη αυτή δημοσιεύτηκε σε 14 άρθρα στην εφημερίδα Νέα Ελλάς (Μάιος-Ιούνιος 1921, φύλλα 2368-2385) και εκδόθηκε ως αυτοτελές έργο το 1923 με τίτλο Τα ψηλά βουνά – απάντηση στην επιτροπή, από τον εκδοτικό οίκο «Αθηνά» Α.Ι. Ράλλη[6].

Τον Μάιο του 1921 ο Σωτηρίου ίδρυσε μαζί με τους Δημήτρη Γληνό, Μυρσίνη Κλεάνθους και Χαράλαμπο Θεοδωρίδη την Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή, ένα ελεύθερο πανεπιστήμιο που είχε σκοπό την ανώτερη ιστορική, κοινωνιολογική, φιλοσοφική και καλλιτεχνική μόρφωση των Ελληνίδων, ώστε να κατανοούν την κοινωνική και πολιτική ζωή της εποχής τους και να συμμετέχουν ενεργά σε αυτήν. Την προστασία και επίβλεψη της Σχολής ανέλαβαν ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» και ο «Σύνδεσμος Ελληνίδων για τα δικαιώματα τα γυναίκας». Το πρόγραμμα σπουδών εμπνεόταν από το «ένα νέο ιδανικό παιδείας» για τη γυναίκα «βγαλμένο από ένα νέο ιδανικό ζωής», το ιδανικό του «Γυναικείου Ανθρωπισμού» και περιλάμβανε τακτικά μαθήματα, διαλέξεις και φροντιστήρια. Ο Σωτηρίου δίδαξε και τα δύο χρόνια λειτουργίας της Σχολής (1921-1923), σε πολυπληθές ακροατήριο, «Ψυχολογία και ιδιαίτερα ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγή»[7]. Στα μαθήματά του στη Σχολή βασίστηκαν τα «Ψυχολογικά Μελετήματα» που δημοσίευσε στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου και αποτελούνταν από δύο κεφάλαια: α) Η νέα αντίληψη για το έργο της Ψυχολογίας και β) Οι μέθοδοι της Ψυχολογίας: αυτοπαρατηρησία και ετεροπαρατηρησία. Στη μελέτη αυτή ο Σωτηρίου παρουσίαζε, με απλότητα και σαφήνεια, την ιστορική εξέλιξη της Ψυχολογίας, ανέλυε τις δύο περιόδους της, τη φιλοσοφική και την επιστημονική, εξέταζε τις μεθόδους της και τα προβλήματα που αυτές παρουσίαζαν[8].

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν, οι Δημοτικιστές επανήλθαν στις κρατικές θέσεις που κατείχαν στο Υπουργείο Παιδείας πριν από την κυβερνητική αλλαγή του 1920, για να συνεχίσουν τις μεταρρυθμιστικές τους προσπάθειες. Ο Γληνός στη θέση του Εκπαιδευτικού Συμβούλου, ο Δελμούζος και ο Τριανταφυλλίδης στις θέσεις των Ανώτερων Εποπτών Δημοτικής  Εκπαίδευσης. Ο Σωτηρίου διορίστηκε τμηματάρχης Δημοτικής Εκπαίδευσης (1923-1925) και ο Κακούρος τμηματάρχης Μέσης Εκπαίδευσης. Το ενδιαφέρον τους επικεντρώθηκε στην αποκατάσταση και συνέχιση του έργου της μεταρρύθμισης και τη συστηματική επιμόρφωση των δασκάλων που θα εργάζονταν για την αναμόρφωση του ελληνικού σχολείου. Ο Δελμούζος ανέλαβε το 1923 τη διεύθυνση του Μαράσλειου Διδασκαλείου, το οποίο προσαρτήθηκε ως Πρότυπο Διδασκαλείο στην Παιδαγωγική Ακαδημία που διηύθυνε ο Γληνός (1924). Ο Σωτηρίου διορίστηκε διευθυντής στο Β΄ Μονοτάξιο Διδασκαλείο Αθηνών (1925-1926). Αλλά και αυτή η κοινή προσπάθεια των δημοτικιστών έμελλε να χτυπηθεί από τους συντηρητικούς μηχανισμούς. Κατέληξε στο σκάνδαλο των «Μαρασλειακών», το οποίο έλαβε μεγάλες διαστάσεις, προκάλεσε πλήθος εκθέσεων, καταγγελιών, ανακρίσεων, και οδήγησε σε απόλυση του Γληνού και του Δελμούζου και στην αναστολή λειτουργίας της Παιδαγωγικής Ακαδημίας. Έτσι ανακόπηκε για μια ακόμα φορά μια μεταρρυθμιστική προσπάθεια μεγάλης επιστημονικής σημασίας[9].

Ο Γληνός, μετά από τις διαδοχικές ακυρώσεις του μεταρρυθμιστικού του έργου, οδηγήθηκε σταδιακά στην αντίληψη ότι η αναμόρφωση του σχολείου δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί σε μια κοινωνία όπου κυβερνούσε μια αντιδραστική αστική τάξη η οποία, όπως είχε δείξει η μέχρι τότε εμπειρία, δεν επιθυμούσε και δεν επιδίωκε την ουσιαστική μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης. Έτσι από το 1925, υιοθέτησε πιο ριζοσπαστικές απόψεις θεωρώντας ότι το πρόβλημα της εκπαίδευσης δεν θα λυνόταν παρά μόνο με το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας που θα πραγματοποιούνταν από το επαναστατικό λαϊκό κίνημα[10].

Ο Σωτηρίου, πιστός φίλος και συνεργάτης του Γληνού, έγινε συνδιευθυντής (από το Β1 τεύχος) του μηνιαίου περιοδικού Αναγέννηση (Σεπτέμβριος 1926-Αύγουστος 1928), στο οποίο δημοσίευσε σε συνέχειες τη μελέτη του για την Ψυχανάλυση[11]. Το 1926 μετέφρασε από τα γαλλικά στη δημοτική το βιβλίο Το σχολείο και το παιδί του Αμερικανού παιδαγωγού John Dewey, το οποίο κυκλοφόρησε από την εκδοτική εταιρεία «Αθηνά» Α.Ι. Ράλλη. Ακολούθως, έγινε διευθυντής σύνταξης στο μηνιαίο παράρτημα της Αναγέννησης, τη Σχολική Πράξη (Ιανουάριος 1927-Αύγουστος 1928), όπου δημοσίευσε τη μελέτη του «Οι Ομοσπονδίες» που εξέταζε τη δράση και τις κατακτήσεις των συνδικαλιστικών σωματείων δασκάλων και καθηγητών μέσης εκπαίδευσης, καθώς και «Τα προβλήματα της Μέσης Παιδείας» σε συνέχειες, με το ψευδώνυμο Κ.Α. Μήτρου[12]. Η Αναγέννηση και η Σχολική Πράξη ήταν έντυπα που διηύθυνε ο Γληνός, απηχούσαν τις εκπαιδευτικές απόψεις του και θεωρήθηκαν προμαχώνες του «κοινωνικού δημοτικισμού».

 Τον Μάρτιο του 1927 έγινε η διάσπαση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» που σημάδεψε την πορεία των εκπαιδευτικών πραγμάτων. Η ριζοσπαστική ομάδα με τον Γληνό επιβλήθηκε πλειοψηφικά ενώ η συντηρητική πλευρά με τον Δελμούζο αποχώρησε. Σύμφωνα με τον Σωτηρίου «…Στα 1927 γίνεται η διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Οι ριζοσπαστικοί προοδευτικοί, οι αριστεροί, πάνε με το μέρος του Γληνού. Εκεί τοποθετήθηκα μαζί τους κι εγώ. Ο Γληνός έχει κάνει το άλμα. Είναι ο αρχηγός του κοινωνικού - ας το πούμε καλύτερα - του σοσιαλιστικού δημοτικισμού. Εγώ είμαι μαζί με το Γληνό, μα το άλμα το δικό μου θ’ αργήσει ακόμη να γίνει. Τότε συντάσσει ο Γληνός την περίφημη διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Την συνυπογράφουμε χωρίς καμιά συζήτηση όλα τα μέλη της διοικητικής επιτροπής του Ομίλου. Ανάμεσά τους και εγώ. Παρ’ όλα αυτά είμαι μακριά ακόμη από το “άλμα”»[13]. Ο Όμιλος συνέχισε τη δράση του προβάλλοντας τις αρχές του σοσιαλιστικού δημοτικιστικού ρεύματος με πρόεδρο τον Γληνό, εξέδωσε το δεκαπενθήμερο περιοδικό Νέος Δρόμος (Νοέμβριος 1928-Μάρτιος 1929) και συνέχισε τη δράση του μέχρι τις αρχές του 1929 που αδρανοποιήθηκε και διαλύθηκε. Το 1946 Σωτηρίου έκανε μια προσπάθεια να τον επανιδρύσει μαζί με τον Χαράλαμπο Θεοδωρίδη χωρίς επιτυχία[14].

Το 1928, μετά τη νίκη του Βενιζέλου στις εκλογές, ο Σωτηρίου τοποθετήθηκε διευθυντής στο Διδασκαλείο Θηλέων Πειραιώς (Ράλλειο). Στα πρότυπα σχολεία του Διδασκαλείου εισήγαγε σημαντικές καινοτομίες και εφάρμοσε τις αρχές του Σχολείου Εργασίας με δημιουργικές μορφές μαθητικής συμμετοχής, συζήτηση, έρευνα και δράση. Με τη συστηματική εργασία του κατάφερε να βελτιώσει την υλικοτεχνική υποδομή του Διδασκαλείου, να προσθέσει μαθήματα γραφομηχανής και στενογραφίας, να εξοπλίσει την τραπεζαρία γεύματος και να παρέχει συσσίτιο στις σπουδάστριες. Παράλληλα έθεσε σε λειτουργία θεωρητικό, πρακτικό και λογοτεχνικό φροντιστήριο και ίδρυσε την Επαγγελματική Σχολή Θηλέων του Δήμου Πειραιά. Με το έργο του αντιτάχτηκε σθεναρά στο «σχολείο γνώσεων», αναθεώρησε και τελειοποίησε το «Σχολείο Εργασίας», το οποίο ονόμασε «Δημιουργικό Σχολείο», εφάρμοσε τις αρχές της σχολικής κοινότητας ανάμεσα στους παράγοντες του σχολικού έργου και είναι ο πρώτος που εισηγήθηκε στη χώρα μας την ιδεοτυπική μέθοδο πρώτης ανάγνωσης, που αποτελεί μέρος της «Μεθόδου Decroly»[15]. Συνεχίζοντας τη συγγραφική και μεταφραστική δραστηριότητά του, μετέφρασε στα ελληνικά το έργο του Ελβετού παιδαγωγού Oskar Pfister Ψυχανάλυση και Παιδαγωγική, το οποίο τύπωσε στον Πειραιά το 1933 και αφιέρωσε στον ποιητή Γιάννη Περγιαλίτη. Παρά το εξαιρετικό παιδαγωγικό έργο του, απολύθηκε από τη θέση του διευθυντή μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του Μαρτίου 1935 και τις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν στο στρατό και τη διοίκηση. Όπως ο ίδιος ανέφερε, μετά την αποχώρησή του από το Διδασκαλείο «λεηλατήθηκαν γραφομηχανές, ραπτομηχανές, πίνακες, όργανα φυσικής και χημείας …»[16]. Κατ’ αυτό τον τρόπο, για μια ακόμα φορά ανακόπηκε ένα σημαντικό εκπαιδευτικό και κοινωνικό έργο.  

Στη συνέχεια διηύθυνε, μαζί με τον επίσης απολυμένο από το Διδασκαλείο Λαμίας το 1933 Μιχάλη Παπαμαύρο, την εβδομαδιαία Σχολική Εφημερίδα που είχε σκοπό την κήρυξη του αγώνα για μια "αληθινά δημοκρατική παιδεία", την απολύτρωση του παιδιού από τον "μεσαιωνικό σχολαστικισμό" και την κατάκτηση της "δημιουργικής χαράς" της μάθησης. Εναντιώθηκε σθεναρά στις διώξεις και απολύσεις προοδευτικών και αριστερών εκπαιδευτικών με την κατηγορία της "ανηθικότητας και ανικανότητας". Είχε μεγάλη απήχηση στον εκπαιδευτικό κόσμο και κυκλοφόρησε επί ένα χρόνο (10 Αυγούστου 1935 - 15 Αυγούστου 1936). Ακολούθως ο Σωτηρίου συνεργάστηκε με το περιοδικό Παιδαγωγική (Δεκέμβριος 1936 - Απρίλιος 1940) του εκδότη Γ. Βλέσσα, το οποίο κυκλοφόρησε ως έκδοση του Παιδικού Κόσμου. Ήταν στρατευμένο στις ιδέες της Νέας Αγωγής και του Νέου Σχολείου και δημοσίευε άρθρα παιδαγωγικής, παιδοψυχολογίας, διδακτικής, εκπαιδευτικές ειδήσεις και βιβλιοπαρουσιάσεις. Στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά η Παιδαγωγική αποτελούσε εστία έκφρασης της αντιδικτατορικής εκπαιδευτικής κίνησης. Στο περιοδικό, εκτός από τον Σωτηρίου, που δημοσίευε άρθρα με τα ψευδώνυμα Κ. Μήτρου και Κ. Σιδερίτης, συνεργάστηκαν οι: Χάρης Πάτσης, Ηλίας Ξηροτύρης, Κώστας Καλαντζής (Θεσσαλός), Γιάννης Κατσαντώνης και πολλοί άλλοι[17].

Λόγω της συγγραφικής και κοινωνικής δράσης του, ο Σωτηρίου συνελήφθη το 1938 και φυλακίστηκε. Αφέθηκε ελεύθερος μετά από παρέμβαση του εφοπλιστή Γρέγου (συζύγου της αδελφής της γυναίκας του) και του εκδότη Βλέσσα, αλλά υποχρεώθηκε να δίνει το «παρών» στην Ασφάλεια κάθε εβδομάδα. Το 1939 προσελήφθη και δίδαξε φιλολογικά μαθήματα στο Πρότυπο Λύκειο Αθηνών του Καρόλου Μπερζάν, που ήταν πρωτοποριακό για την εποχή του, καθώς εφάρμοζε τις αρχές της Νέας Αγωγής. Στην Κατοχή ο Μπερζάν βρήκε στον Σωτηρίου ιδιαίτερα μαθήματα, βοηθώντας τον να επιβιώσει σε μια δύσκολη περίοδο, μετά την επιστροφή του από το Πόρτο Ράφτη[18].

Τις πρώτες μέρες της Κατοχής (1941) ο Σωτηρίου αναχώρησε από την Αθήνα, λόγω ασθένειας της γυναίκας του, και εγκαταστάθηκε στο Πόρτο Ράφτη όπου προσπάθησε να προφυλάξει τους χωρικούς των Μεσογείων από τις γερμανικές διώξεις και κατάφερε να σώσει αρκετούς από την εκτέλεση. Το 1943, για να μην συλληφθεί όμηρος από τους Γερμανούς, έφυγε στην Αθήνα,  όπου συνάντησε τον Γληνό και οργανώθηκε στην Αντίσταση[19].

Το Κεντρικό συμβούλιο της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (ΕΠΟΝ) του ανέθεσε, μαζί με τη Ρόζα Ιμβριώτη, τη γενική παιδαγωγική και πνευματική καθοδήγηση της νεολαίας και τη σύνταξη του «Δωδεκάλογου της Νεολαίας της Ελλάδας», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της ΕΠΟΝ Νέα Γενιά. Τον Δεκέμβριο του 1943 πέθανε ο Γληνός, μετά από χειρουργική επέμβαση στην κλινική Σμπαρούνη. Η είδηση του θανάτου του σκόρπισε θλίψη και απόγνωση στους φίλους και συναγωνιστές του. Ο Σωτηρίου αποχαιρέτισε με λυγμούς τον δάσκαλό του στο εκκλησάκι της κλινικής. «Ορκίστηκα πως το έργο που άρχισε αυτός και εγώ και οι άλλοι πιστοί φίλοι του, θα το συνεχίσουμε με ακόμη μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Με ακόμη μεγαλύτερη φλόγα»[20]. 

Συμμετείχε στην «Πρώτη Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ» (27, 28, 29 Φλεβάρη 1944). Στην εισήγησή του για την Παιδεία, αφού έκανε μια σύντομη ιστορική αναδρομή που ξεκινούσε από τα χρόνια του Όθωνα, παρουσίασε τα κύρια χαρακτηριστικά της: «Ήταν αντιλαϊκή. Ήταν αντιοικονομική. Ήταν αντιεπιστημονική και ατομικιστική. Και ήταν πολύ φυσικό γιατί η κυρίαρχη τάξη σ’ όλ’ αυτά τα χρόνια - με κάποιες μικρές αναλαμπές - ήθελε να κρατήσει βυθισμένο στο πνευματικό σκοτάδι το λαό και τα παιδιά του. Ήθελε να εκμεταλλεύεται οικονομικά το Λαό»[21].

Με ενθουσιασμό ανέβηκε στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας και συμμετείχε στη Σύνοδο του Εθνικού Συμβουλίου τον Μάϊο 1944, στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας. Ο γραμματέας της Παιδείας στην ΠΕΕΑ Πέτρος Κόκκαλης εισηγήθηκε τις βασικές θέσεις για το πρόγραμμα της Παιδείας και ο Σωτηρίου, ως εθνοσύμβουλος Αθήνας, ανέπτυξε τα κύρια σημεία της «λαϊκής ανθρωπιστικής Παιδείας». Σε συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης που αφιερώθηκε στη μνήμη του Γληνού μίλησαν ο Γιάννης Ζεύγος και ο Σωτηρίου με θέμα «Ο μεγάλος του Έθνους Δάσκαλος Δημήτρης Γληνός»[22] .

Με απόφαση της ΠΕΕΑ, στις 8 Ιουνίου 1944 ιδρύθηκαν δυο Παιδαγωγικά Φροντιστήρια το πρώτο με έδρα το Καρπενήσι Ευρυτανίας και το δεύτερο με έδρα την Τύρνα Θεσσαλίας, με σκοπό τον «καταρτισμό προσωρινών δασκάλων για τα σχολεία πρώτου βαθμού (δημοτικά) στην Ελεύθερη Ελλάδα»[23]. Στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο της Τύρνας τοποθετήθηκε διευθύντρια η Ρόζα Ιμβριώτη. Στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Καρπενησίου, το οποίο στεγάστηκε στο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου, ήταν συνδιευθυντές οι Κ. Σωτηρίου και Μ. Παπαμαύρος. Ο πρώτος δίδασκε Ψυχολογία του Αναπτυσσόμενου Ανθρώπου και Εκπαιδευτική Πολιτική και ο δεύτερος Γενική Παιδαγωγική και Γενική Διδακτική. Τα μαθήματα που διδάσκονταν από εξαιρετικό διδακτικό προσωπικό (δασκάλους, φιλόλογους, μαθηματικό-οικονομολόγο, θεολόγο, φυσικό, γεωλόγο) ήταν: Νεοελληνική Λογοτεχνία και Αισθητική, Ελληνική Ιστορία, Βυζαντινή Τέχνη, Πολιτική Οικονομία, Φιλοσοφία, Φυσικές Επιστήμες, Μαθηματικά, Γεωλογία, Οικιακή Οικονομία και Αρχές τήρησης των βιβλίων του σχολείου. Τα μαθήματα διακόπηκαν στις 6 Αυγούστου 1944 όταν εκδηλώθηκε μεγάλη γερμανική επίθεση εναντίον των αντάρτικων ομάδων της Ευρυτανίας. Το παιδαγωγικό Φροντιστήριο μετεγκαταστάθηκε εσπευσμένα στο ευρυτανικό χωριό Τροβάτο, όπου συνεχίστηκε η λειτουργία του μέσα σε μια εκκλησία. Τα μαθήματα ήταν βιωματικά, δεν περιορίζονταν στο ωράριο διδασκαλίας, συνεχίζονταν σε κάθε ευκαιρία: στις καθημερινές συζητήσεις, στους περιπάτους, στην ώρα του συσσιτίου. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1944 ολοκληρώθηκε ο κύκλος σπουδών και απονεμήθηκαν τα αποδεικτικά φοίτησης στους σπουδαστές και τις σπουδάστριες, οι οποίοι ορκίστηκαν "ότι θα εκτελούν πιστά τα καθήκοντά τους σαν υπάλληλοι της ΠΕΕΑ έχοντας σαν γνώμονα το συμφέρον της πατρίδας και του ελληνικού λαού"[24]. Από το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο της Τύρνας γράφτηκε με τη συνεργασία δασκάλων και σπουδαστών το αναγνωστικό Τ’ Αετόπουλα για τις Γ΄ και Δ΄ τάξεις του Δημοτικού και από το Φροντιστήριο Καρπενησίου-Τροβάτου, με την ίδια διαδικασία, το αναγνωστικό Ελεύθερη Ελλάδα για τις Ε΄ και ΣΤ΄ τάξεις του Δημοτικού[25].

Μετά την Απελευθέρωση (Οκτώβρης 1944) ο Σωτηρίου επέστρεψε στην Αθήνα όπου βρήκε το σπίτι του λεηλατημένο από τους Γερμανούς και τη γυναίκα και την κόρη του καταπονημένες μετά από την κράτησή τους στο Χαϊδάρι. Παρά τις αντιξοότητες συνέχισε τον αγώνα, το Νοέμβρη 1944 δημοσίευσε στο περιοδικό της ΕΠΟΝ Νέα Γενιά τα άρθρα «Το εκπαιδευτικό μας πρόβλημα» και «Η ηθική διαπαιδαγώγηση της νεολαίας» και παρακολουθούσε μαζί με την Ιμβριώτη την επιτροπή που επεξεργαζόταν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Το 1946  δημοσίευσε το βιβλίο Η παιδεία μας σήμερα (εκδόσεις Τα Νέα Βιβλία) που περιείχε την ομιλία του στο πολιτικό μνημόσυνο του Γληνού[26].  

Την ίδια περίοδο έγινε αντιπρόεδρος στην επιστημονική εταιρεία μελέτης νεοελληνικών προβλημάτων ΕΠ.ΑΝ (Επιστήμη-Ανοικοδόμηση 1945-1948), με πρόεδρο τον καθηγητή Ν. Κιτσίκη, και διετέλεσε μέλος της συντακτικής επιτροπής του έντυπου οργάνου της Ανταίος (1945-1951), στο οποίο δημοσίευσε ψυχολογικές και παιδαγωγικές μελέτες.

Συνεχίζοντας τη δράση του, το 1946 μίλησε στον Ελληνοσοβιετικό Σύνδεσμο των Νέων, στην αίθουσα του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου, με θέμα «Το ανθρωπιστικό ιδανικό και η Παιδεία» (19/9/1946). Η ομιλία του δημοσιεύτηκε το 1947 στο περιοδικό Ανταίος (Απρίλιος-Μάιος 1947) με τίτλο «Ο νέος ανθρωπισμός στην Παιδεία». Αναδημοσιεύτηκε το φθινόπωρο του 1948 στο μαρξιστικό περιοδικό του Λονδίνου «The modern quarterly» (τεύχ. 4, τόμ. Γ΄) μεταφρασμένο από τον καθηγητή κλασικής φιλολογίας G. Thomson, ο οποίος έγραψε στο προλογικό του σημείωμα: «Είναι μελέτη που τοποθετεί σωστά και με σαφήνεια τη μαρξιστική άποψη για τον ανθρωπισμό»[27].

Διεκδίκησε από την κυβέρνηση Σοφούλη την επιστροφή του στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θηλέων Πειραιά, από την οποία είχε απολυθεί το 1935 για πολιτικούς λόγους και επέστρεψε για μικρό διάστημα στη θέση του, δίνοντας διαλέξεις στις τελειόφοιτες για παιδαγωγικά θέματα. Απολύθηκε το 1946 λόγω της αποχής του από τις εκλογές. Όπως επισήμανε ο ίδιος, απολύθηκε τρεις φορές από τη δημόσια υπηρεσία: Το 1920 από τη μέση εκπαίδευση μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου, το 1935 από την Παιδαγωγική Ακαδημία Θηλέων Πειραιά μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα και το 1946 από την ίδια Ακαδημία γιατί δεν ψήφισε στις εκλογές ακολουθώντας τη γραμμή του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Ανακεφαλαιώνοντας την πορεία του στην εκπαίδευση και την πολιτική ανέφερε: «Ξεκίνησα φανατικός καθαρευουσιάνος, τσιράκι του Μυστριώτη. Το πρώτο άλμα ήταν να γίνω δημοτικιστής και δημοτικιστής δραστήριος. Το δεύτερο άλμα είναι το άλμα που έκανα έπειτα από την απόλυσή μου από το Διδασκαλείο […] Με το άλμα αυτό έφθασα συνειδητά πλέον στο σοσιαλισμό […] Το τρίτο άλμα έγινε στη διάρκεια της κατοχής που εργαζόμουνα κι εγώ στο κεντρικό συμβούλιο της ΕΠΟΝ […] μέσα στην ηρωική αντίσταση του Λαού και των παιδιών του. Έτσι δεν έγινα κομμουνιστής από θεωρητική μελέτη. Αυτή η ίδια η σκληρή πραγματικότητα μου έθεσε τα προβλήματα […] Πώς μπορεί κανείς να σταθεί στον σοσιαλισμό! Πρέπει να πάει στο τέρμα. Αλλιώς ή δεν έχει καταλάβει καλά τα πράγματα ή φοβάται τη λέξη κομμουνισμός…»[28].

Κατά την περίοδο που ακολούθησε ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα, καθώς έκανε διαλέξεις για την εκπαίδευση και τη φιλοσοφία σε διάφορους συλλόγους («Λέσχη Φιλελευθέρων», «Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών», «Φίλοι Γιάννη Κορδάτου», «Ακαδημία Επιστημών της Βουλγαρίας»), δημοσίευε άρθρα και μελέτες σε εφημερίδες (Ελεύθερη Ελλάδα, Αυγή, Αττική Ηχώ), περιοδικά (Ανταίος, Λαϊκός Λόγος, Επιθεώρηση Τέχνης, Πολιτική-Οικονομική Έρευνα), εγκυκλοπαίδειες (Νέα Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια, Λεξικό των Κοινωνικών Επιστημών, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια των Νέων) και έκανε βιβλιοκριτικές. 

Από το 1951 ανέπτυξε πολιτική δράση από τις γραμμές τις ΕΔΑ, το μεγαλύτερο νόμιμο κόμμα της Αριστεράς. Διετέλεσε μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής (1956-1959), μέλος της Διοικούσας Επιτροπής (1959-1965) και υποψήφιος βουλευτής Αθηνών στις εκλογές του 1952. Στις εκλογές του 1958 η ΕΔΑ βγήκε δεύτερο κόμμα με 24,4%, εξέλεξε 79 βουλευτές και αναδείχτηκε αξιωματική αντιπολίτευση. Ο Σωτηρίου εξελέγη βουλευτής υπολοίπου Αττικής και ανέπτυξε σημαντική κοινοβουλευτική δράση σχετική με την εκπαίδευση.

Μετά από πολύμηνη σοβαρή ασθένεια (καρκίνος του παγκρέατος), πέθανε στο σπίτι του στην Αθήνα, στις 5 Μαΐου 1966. Οι φίλοι και συναγωνιστές του τίμησαν τη μνήμη του. Στο περιοδικό Λαϊκός Λόγος δημοσιεύτηκε το ποίημα του  Βασίλη Ρώτα με τίτλο «Κώστας Σωτηρίου», το άρθρο του Θρασύβουλου Σταύρου με τίτλο «Κώστας Σωτηρίου», το άρθρο του Φιλόλογου Τάσου Βαφειάδη, που ήταν στενός φίλος και συνεργάτης του,  με τίτλο «Ο Παιδαγωγός, ο φιλόσοφος, ο αγωνιστής», καθώς και το άρθρο της  Βούλας Δαμιανάκου  «Το τελευταίο μάθημα». Στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης δημοσιεύτηκε ο επικήδειος που εκφώνησε  η Ρόζα Ιμβριώτη[29].

  

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Ο παιδαγωγός Κ.Δ. Σωτηρίου https://arxeiokdsotiriou.blogspot.com/. Τελευταία πρόσβαση 2/5/2025.

Εφημερίδα Αυγή https://digitallib.parliament.gr/library.asp?item=41961. Τελευταία πρόσβαση 10/4/2025.

Αναγέννηση https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/23150. Τελευταία πρόσβαση 10/4/2025.

Ευχαριστώ θερμά τον εγγονό του Κ. Σωτηρίου Βασίλη Βούλη και τη σύζυγό του Αγγελική Βούλη για την πολύτιμη βοήθειά τους στη σύνταξη αυτού του άρθρου.

---

[1] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, εκδ. Επικαιρότητα Ο.Ε., Αθήνα 1987, σ. 29. Ανακτήθηκε από τον διαδικτυακό τόπο: Ο παιδαγωγός Κ.Δ. Σωτηρίου https://arxeiokdsotiriou.blogspot.com/2014/05/blog-post_5.html. Τελευταία πρόσβαση 2/5/2025.

[2] Ό.π., σ. 30

[3] Ιδρύθηκε το Μάρτιο του 1910, πριν από τον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» με σκοπό να βοηθήσει στην καθιέρωση της ζωντανής ελληνικής γλώσσας σε όλα τα είδη του γραπτού λόγου. Πρόκειται για οργανωμένη συλλογική πρωτοβουλία νεαρών δημοτικιστών που εκδηλώθηκε για πρώτη φορά σε ένα χώρο ιδιαίτερα ευαίσθητο και φανερά εχθρικό απέναντι στο κίνημα του Δημοτικισμού, το Πανεπιστήμιο. Το καταστατικό της υπέγραψαν στις 17/2/1910 οι: Μ. Κουντουράς, Φ. Δραγούμης, Μ. Βατάλας (ως επιτροπή) και οι Κ. Χαριτάκης, Β. Ρώτας, Τ. Ιωαννίδης (ως αναπληρωματικοί). Γ. Γιάνναρη, Φοιτητικά κινήματα και ελληνική Παιδεία, τόμ. 1ος, εκδ. Το ποντίκι, Αθήνα 1993, σσ. 353-355.

[4] Ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» ιδρύθηκε το 1910 με σκοπό «με σκοπό να ιδρύσει ένα Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο στη Αθήνα και να βοηθήσει ν΄αναμορφωθεί, με τον καιρό, η Ελληνική εκπαίδευση» (καταστατικό Εκπαιδευτικού Ομίλου, Μάϊος 1910). Στο σχολείο αυτό θα εφαρμόζονταν νέες παιδαγωγικές μέθοδοι και θα διδασκόταν η δημοτική γλώσσα. Το καταστατικό του υπέγραψαν σημαντικές προσωπικότητες από το χώρο της πολιτικής, της λογοτεχνίας, της επιστήμης όπως οι: Πέτρος Αποστολίδης (Παύλος Νιρβάνας), Νίκος Καζαντζάκης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Αριστοτέλης Κουρτίδης, Λορέντζος  Μαβίλης, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Δημήτριος Ι. Σαράτσης, Κων/νος Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, (Τεκμήρια ιστορίας), τόμ. Β΄ 1895-1967, εκδ. Εστία, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2003³, σσ. 69-70.

[5] Στεγαζόταν στην έπαυλη του Μιχαήλ Νομικού που βρισκόταν μέσα στο κτήμα του στα Πατήσια, κάτω από το Λυσσιατρείο. Αργότερα, στην ίδια θέση κτίστηκε το σχολικό συγκρότημα «Διδακτήρια Μ.Κ. Νομικός», που στέγασε από τον Σεπτέμβριο του 1930 το Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών.

[6] Γ. Γάτος, Το μέγα πάθος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, 41 γράμματα του Γληνού στο Δελμούζο, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ. 113-115.

[7] Μ. Μπέλλα, Η Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή (1921-1923), Ένα προδρομικό και πολιτικό εγχείρημα του Δημήτρη Γληνού, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2018, σσ. 49-79.

[8] Κ.Δ. Σωτηρίου, «Ψυχολογικά μελετήματα», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 11^ος, 1-4 (1923-1924), σσ. 94-124.

[9] Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση 1922-1940. Οι νέες βενιζελικές μεταρρυθμίσεις», στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 7ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ. 200-202.

[10] Φ. Ηλιού, «Από τον Μιστριώτη στον Λένιν», στο: Δ. Γληνός Παιδαγωγός και φιλόσοφος, Τομέας Φιλοσοφίας Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1983, σ. 17.

[11] Κ.Δ.Σωτηρίου, «Ψυχανάλυση», Αναγέννηση, Σεπτέμβριος 1926, φυλλάδιο 1^ο, σσ. 27-31. Οκτώβριος 1926, φυλλάδιο 2^ο, σσ. 96-102. Νοέμβριος 1926, φυλλάδιο 3^ο, σσ. 150-157. Δεκέμβριος 1926, φυλλάδιο 4^ο, σσ. 226-236. Γενάρης 1927, φυλλάδιο 5^ο, σσ. 294-300. Μάρτιος 1927, φυλλάδιο 7^ο, σσ. 418-422. Ιούλιος-Αύγουστος 1927, φυλλάδιο 11^ο-12^ο, σσ. 652-659. 

[12] Κ.Δ. Σωτηρίου «Οι Ομοσπονδίες», Σχολική πράξη, χρονιά Β΄, Οκτώβριος 1927, φυλλάδιο 2^ο, σσ. 17-21. Κ.Α. Μήτρου, «Τα προβλήματα της Μέσης Παιδείας», Σχολική πράξη, χρονιά Β΄, Φλεβάρης 1928, φυλλάδιο 7^ο,  σσ. 153-158 και Μάης-Ιούνης 1928, φυλλάδιο 9ο-10ο, σσ. 204-206

[13] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, ό.π., σ. 41.

[14] Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση 1922-1940. Οι νέες βενιζελικές μεταρρυθμίσεις», ό.π., σ. 204.

[15] Χ. Μπαμπούνης, «Ο μαθητής του Δ. Γληνού Παιδαγωγός Κώστας Δ. Σωτηρίου (1889-1966). Μια ζωή αφιερωμένη στην υπόθεση της Ελληνικής Παιδείας»,  στο Χ.Ν. Μπαμπούνης (Επιμ.) Κώστας Δ. Σωτηρίου (1889-1966) η ζωή και το έργο του, Επιμορφωτικός Σύλλογος Καλυβίων, Παράρτημα Πρακτικών Δ΄ Επιστημονικής Συνάντησης ΝΑ. Αττικής (30/11, 1-2-3/12/1989), τόμ. Β΄, Καλύβια 1993, σσ. 733-734. 

[16] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, ό.π., σ. 77.

[17] Σχολική Εφημερίς όργανο των σχολείων και των λειτουργών Μέσης και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως. Ανακτήθηκε από τον διαδικτυακό τόπο: Ο παιδαγωγός Κ.Δ. Σωτηρίου https://arxeiokdsotiriou.blogspot.com/2017/09/10-08-1935-15-08-1936.html. Τελευταία πρόσβαση 2/5/2025.   Κ.Γ. Καλαντζής (Θεσσαλός), Στον αστερισμό του Δημήτρη Γληνού, Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχάλης Παπαμαύρος, Οι τρεις φωτισμένοι παιδαγωγοί και αγωνιστές της Εθνικής αντίστασης, εκδ. Η εφημερίδα των συντακτών, Αθήνα 2018, σσ. 62-66. 

[18] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, ό.π., σ. 45.

[19] Ό.π., σσ. 42-45.

[20] Ό.π., σ. 48.

[21] Ό.π., σ. 50.

[22] Ό.π., σσ. 56-58.

[23] Χ. Σακελλαρίου, Η παιδεία στην Αντίσταση, εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2003³, σ. 92.

[24] Ό.π., σσ. 103-132.

[25] Ό.π., σ. 162. 

[26] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, ό.π., σσ. 74-75.

[27] Τ. Βαφειάδης, «Κώστας Σωτηρίου», στο: Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, ό.π., σ. 115.

[28] Ο Κώστας Σωτηρίου αφηγείται, σσ. 76-77.

[29] Ανακτήθηκε από τον διαδικτυακό τόπο: Ο παιδαγωγός Κ.Δ. Σωτηρίου https://arxeiokdsotiriou.blogspot.com/2014/05/blog-post_5.html. Τελευταία πρόσβαση 2/5/2025.